در مورد بار بیماری ناشی از مصرف سیگار در ایران در مقایسه با حدود 54 کشور مشابه ما از نظر وضعیت اقتصادی، اجتماعی و میزان مرگ زودرس و بار بیماری ناشی از ناتوانی سیگار باید بگویم ظاهراً ما بین این کشورها رتبه چهارم را داریم. یعنی یکی از کشورهایی هستیم که بالاترین بار بیماری را که شامل مرگ‌‌های زودرس و ناتوانی ناشی از مصرف سیگار هست، را داریم.

با توجه به بار منتسب به بیماری ناشی از سرطان ریه، مزمن تنفسی و بیماری‌‌های ایسکمیک قلبی، مجموع این سه بیماری در هزینه‌‌های بیمارستانی حدود 75 میلیون دلار هزینه در سال ایجاد می‌کند. این عدد بر اساس داده‌‌های سال 2014 است که در 2017 جمع آوری و آنالیز شده و هزینه‌‌های سرپایی حدوداً 86 میلیون دلار بوده است. در هزینه‌‌های غیرپزشکی مستقیم 150 میلیون دلار و 24 میلیون دلار هم درآمد از دست رفته به خاطر بیماری‌‌هایی است که سیگار ایجاد می‌کند. حدود یک میلیارد دلار هم هزینه‌‌های غیرمستقیم ناشی از مرگ‌‌های زودرس ایجاد می‌کند. مجموعاً در سال حدود یک و نیم میلیارد دلار هزینه برای جامعه دارد که 70 درصد آن ناشی از هزینه غیرمستقیم مرگ‌‌های زودرس است. حجم هزینه‌‌هایی که در بیمارستان‌‌ها و بخش بهداشت و درمان می‌دهیم مجموعاً از 20 درصد هزینه‌‌ها کمتر است که رقم بالایی است؛ نزدیک 200 میلیون دلار.

هزینه‌‌های ناشی از مصرف سیگار به تفکیک آقا و خانم و به تفکیک سال‌‌های از دست رفته و مجموع سال‌‌هایی که به خاطر مصرف سیگار از دست می‌رود این گونه است که رقم مجموع یک میلیون 17هزار و 860 سال در گروه آقایان 35 تا 64 سال جامعه باعث کاهش سال‌‌های زندگی می‌شود و در آقایان بالای 65 سال 810هزار سال و در خانم‌‌های 35 تا 64 سال 109هزار سال عمر از دست رفته ایجاد می‌کند و در خانم‌‌های بالای 65 سال حدوداً 96 هزار سال.

میزان افزایش مالیات بر سیگار و نرخ خرده فروشی سیگار در کشورهای مختلف دنیا را که مقایسه کنیم می‌بینیم کشور ما در حدود 10 سال بین 2008 تا 2018 به طور نسبی مالیاتی که افزایش پیدا کرده نسبتاً پایین بوده و از 2.7 درصد در 2008 به 21 درصد در سال 2018 رسیده و این عاملی است که قیمت سیگار از 2.5 دلار به 3.5 دلار برسد. اگر خودمان را با کشورهای مدیترانه شرقی مقایسه کنیم می‌بینیم ما در پایین لیست قرار می‌گیریم چرا که کشورهایی هستند که بالای 8 درصد بر سیگار مالیات وضع کردند.

بر اساس داده‌‌های مطالعات هزینه – درآمد خانوار که توسط مرکز آمار ایران جمع آوری شده و در چارچوب پایان نامه دکترا در دانشکده بهداشت از سال 2001 تا 2017 هزینه خانوار استخراج شده و می‌بینیم اگر از نظر میزان هزینه خانوار افراد را به 5 گروه تقسیم کنیم، محرومترین گروه حدود 6 درصد هزینه سالیانه خانوار صرف مصرف سیگار می‌شود. در حالی که در گروه‌‌های پردرآمد این عدد 1.5 درصداست. احتمالاً خانواده محروم از تحصیل و خوراک و پوشاک فرزندان کم می‌کنند تا بتوانند سیگار مصرف کنند.

در مورد موضوع‌‌ کشش‌پذیری تقاضا برای مصرف سیگار اطلاعات دقیقی  در کشور ما وجود نداشته، در دنیا این عدد حدود 0.5 است. در یک تحقیق این مسئله در کشور ما هم بررسی شده و این عدد 0.46 محاسبه شده است. یعنی اگر ما حدود یک درصد قیمت سیگار را در کشور افزایش بدهیم 0.46 درصد مصرف آن کاهش پیدا می‌کند. اگر ما 10 درصد مالیات را افزایش بدهیم قاعدتاً 4.5 درصد مصرف کاهش پیدا می‌کند. اتفاقاً در گروه‌‌های مختلف خیلی باهم فرق ندارد. یعنی در خانواده‌‌های محروم با خانواده‌‌های متوسط و مرفه این‌‌ کشش‌پذیری تقاضای سیگار تقریباً یکسان است. وقتی ده درصد با کمک مالیات قیمت سیگار بالا می‌رود، درصدی که قرار بوده سیگاری بشوند درصد کمتری خواهد بود. درصدی هم که سیگاری هستند سیگار را ترک می‌کنند. این‌‌ کشش‌پذیری در افراد مرفه 0.01 است. یعنی در افراد مرفه اگر یک درصد افزایش درآمد داشته باشند، 0.01 درصد مصرف سیگارشان افزایش پیدا می‌کند اما در افراد محروم اگر یک درصد افزایش درآمد داشته باشند 0.05 درصد افزایش مصرف سیگار خواهند داشت. نتیجه این که افزایش و کاهش درآمد خانواده‌‌ها افزایش جدی ای در مصرف سیگار ندارد. در نهایت برآورد این است که اگر قیمت سیگار 75درصد بالا برود حدود 500هزار نفر یا سیگار را ترک می‌کنند یا به سمت سیگار نمی‌روند.

این بحث مهمی است که اگر مالیات افزایش پیدا کند و قیمت سیگار بالا برود بعضی خانواده‌‌ها علی الخصوص در قشر محروم تر از هزینه‌‌های اصلی خانواده کسر می‌کنند تا سیگار تهیه کنند و رفاه اجتماعی این قشر پایین می‌آید. حالا باید ببینیم چه میزان از رفاه اجتماعی این قشر کم می‌شود؛ البته این عدد خیلی بالا نیست. در کوتاه مدت با بالا رفتن قیمت 75درصدی سیگار حدود 4.7 درصد و در بلند مدت حدود 3.2 درصد از هزینه‌‌های خانوار که قبلاً صرف رفاه خانواده می‌شده کم می‌شود تا خرج مصرف سیگار بشود. یعنی اگر بشود این عدد را جبران کرد رفاه آن خانواده هم خیلی کم نمی‌شود.

اما از آن طرف اگر‌‌ کشش‌پذیری مصرف سیگار 0.5 باشد و قیمت 50درصد بالا برود، حدوداً 25 درصد مصرف کاهش پیدا می‌کند. اگر 25 درصد مصرف سیگار کاهش پیدا کند، چقدر سلامت افزایش پیدا می‌کند؟ چقدر از مرگ‌‌های زودرس کم می‌شود؟ چقدر ناتوانی‌‌های ناشی از بیماری‌‌های منتسب به سیگار کاهش پیدا می‌کند؟ طبق مطالعاتی که در دنیا انجام شده،‌‌ کشش‌پذیری تولید سلامت سیگار در دنیا حدود منفی 0.05 است. این عدد نشان می‌دهد اگر یک درصد مصرف سیگار کاهش پیدا کند 0.05درصد افزایش سلامت خواهیم داشت. پس باز هم به مثال مالیات 75درصد برمی گردیم. این مالیات حدود 22درصد مصرف را کاهش خواهد داد. 22درصد ضربدر 0.05 درصد هم سلامت بالا می‌رود. حدود یک درصد مرگ کاهش پیدا می‌کند که عدد بسیار مهمی است.

براساس نکاتی که عرض کردم مشخص است که مالیات بر سیگار در ایران بسیار پایین است. هم در مقایسه با کشورهای مدیترانه شرقی و هم کشورهایی که از لحاظ اجتماعی – اقتصادی وضعیت مشابه ما دارند. به همین دلیل سیگار در کشور ما بار بیماری بسیار بالایی دارد و مرگ‌‌های زودرس زیادی ایجاد می‌کند. خوشبختانه افزایش مالیات بر سیگار در ایران‌‌ کشش‌پذیری خوبی دارد. اگر مالیات و قیمت خرده فروشی را افزایش بدهیم انتظار داریم مصرف به صورت قابل توجه پایین بیاید و‌‌ کشش‌پذیری تولید سلامت آن هم عدد خوبی است. آیا این کارها هزینه دارد؟ نه فقط هزینه ندارد بلکه منابع مالی هم ایجاد می‌کند که می‌شود صرف امور دیگر سلامت و ورزش و رفاه اجتماعی کرد. قابلیت اجرای آن هم تضمین شده است چون سیاست و قانونی است که اجباری است.