روانشناسان معتقدند که بشر می تواند کیفیات ذهنی دیگران از جمله احساسات و عواطف، اعتقادات، تمایلات، نیات و نظایر آنها را صرفا با نگاه کردن به منطقه چشمان در صورت استنباط کند. "نظریه ذهن" این توانایی بشری را تبیین می کند.
به گزارش روابط عمومی سازمان نظام پزشکی، در حال حاضر بیش از پنجاه کشور جهان استفاده از ماسک را در برخی از اماکن عمومی اجباری کرده‌اند.
بسیاری از شهروندان کشورهایی هم که مقررات سختگیرانه‌ای درباره الزام به استفاده از ماسک ندارند به منظور حفاظت از خود و دیگران در برابر ابتلای به ویروس کرونا به استفاده از ماسک روی آوردهاند.
در تعدادی از کشورها به خصوص کشورهای شرق آسیا پیش از شیوع کرونا هم زدن ماسک برای مقابله با آلودگی هوا یا جلوگیری از انتشار بیماری هنگام ابتلای به سرماخوردگی و آنفلوانزا یک هنجار اجتماعی محسوب می شد و رواج داشت.
اما بعضی از شهروندان کشورهایی که به تازگی زدن ماسک در آنها رایج شده به قرار گرفتن چیزی روی صورتشان عادت نداشته و با آن مشکل دارند.
اینکه "ماسک باعث دشواری در تنفس می شود" و اینکه " داشتن ماسک و صدای خفه از پشت آن محاوره را دشوار می کند" از جمله شکایت هایی است که در مورد زدن ماسک عنوان می شود.
درس‌هایی از زنان برقع پوش جهان
موسسات خیریه حمایت از افراد ناشنوا هشدار داده اند که اگر زدن ماسک گسترش و استمرار داشته باشد، پوشاندن چهره و دهان موجب می شود افراد ناشنوا یا کم-شنوا در درک صحبت و برقراری ارتباط با دیگران با مشکل مواجه شوند.
در عین حال، حتی پیش از این هم چندین میلیون زن در نقاط مختلف جهان همه روزه با صورت های پوشیده پشت روبنده و نقاب و برقع در جامعه رفت و آمد می کرده اند بی آنکه ظاهرا با مساله ای مواجه شوند.
البته زدن ماسک ضد کرونا با پوشاندن صورت پشت برقع و نقاب تفاوت اساسی دارد چون اولی برای مقاصد پزشکی است و دومی جنبه فرهنگی یا دینی دارد.
انگیزه و معنای کاربرد این دو نوع پوشش صورت برای استفاده کننده هم متفاوت است.
اما در هر دو مورد، بخشی از چهره از دید سایرین مخفی می شود.
آیا تجربه زنانی که روبنده و برقع دارند می تواند در مقابله با مشکلات در برقراری ارتباطی موثر به خاطر ماسک بهداشتی به ما کمک کند؟ و آیا زدن ماسک واقعا به همان اندازه ای که تصور می کنیم ارتباط با دیگران را دشوار می کند؟
ربکا بروئر، روانشناس که تحقیقاتی را در زمینه نقش بیان چهره ای، یا حالات صورت، در انتقال عواطف انسانی در دانشگاه رویال هالووی لندن انجام داده معتقد است که "در مجموع، بشر در ارتباط با دیگران مجموعه حالات و بیان چهره افراد را پردازش می کند و بر بخش های خاص چهره تمرکز ندارد."
خانم بروئر می افزاید: "وقتی نتوانیم تمامی صورت را ببینیم، طبیعتا پردازش کلی ما از عواطف طرف مقابل مختل می شود."
او می گوید که این کاستی حتی در فرهنگ هایی که در آنها پوشیدن نقاب و روبنده بخشی از هنجار اجتماعی است مصداق دارد.
دلیل اینکه بشر برای درک عواطف دیگران هنگام ارتباط با آنها به پردازش کلی و کامل حالات چهره مبادرت می کند این است که حتی در اینگونه فرهنگ ها هم بعضی از اشخاص، مثل مردان و کودکان، صورتشان را پشت نقاب پنهان نمی کنند.
و زنان روبنده پوش هم در تمام موارد صورتشان را پنهان نمی کنند بلکه در خانه یا در محل هایی که مرد غریبه نباشد آن را بر می دارند. بنابراین، این زنان هم همچنان به بیان چهره ای عادت دارند و به آن متکی هستند.
از زمان تکامل به عنوان یک موجود اجتماعی، انسان به نحوی باورنکردنی به خواندن بیان چهره ای در دیگران خو کرده است. این قابلیت احتمالا یکی از امتیازاتی است که در جریان تکامل انسان نصیب او شده است.
چارلز داروین، کاشف روند تکامل موجودات، در کتاب "بیان عواطف در انسان و حیوانات" به بررسی این موضوع پرداخت. کتاب او در سال ۱۸۷۲ میلادی منتشر شد.
آموختن نحوه "خواندن عواطف" از روی حالات چهره می تواند به ارتباط متقابل اجتماعی بشر کمک کند، سوء برداشت ها را کاهش دهد و موجب شود که گروه های بشری به شکلی موثر و هم‌ساز عمل کنند و همگان از فواید آن برخوردار شوند.
اهمیت صورت و دهان در ارتباط غیرکلامی
در ارزیابی و خواندن حالات چهره، چشم و دهان بیش از سایر بخش های صورت اهمیت دارد و بیشترین اطلاعات را به طرف مقابل می دهد زیرا این دو عضو بیش از سایر اجزاء صورت "بیانگر" هستند.
ما به طور ناخودآگاه حرکات دهان و چشم را ارزیابی می کنیم تا بفهمیم که یک شخص در صدد انتقال چه معنایی است.
با اینهمه، هر یک از اجزاء چهره هم به تنهایی می تواند بخشی از عواطف را به خوبی منتقل کند. به عنوان مثال، دهان در نشان دادن احساس خوشحالی بسیار کارآمد است.
به این ترتیب، وقتی که مایل هستیم احساس خرسندی و دوستی را به دیگران منتقل کنیم، پوشاندن این بخش از صورت مشکل ساز خواهد بود.
به همین خاطر است که بعضی از کارکنان خدمات درمانی که با بیماران سروکار دارند برای آرامش بخشیدن به آنان تصاویری از صورت های خندان را روی روپوش خود نصب می کنند.
اما الیکس مارتینز، استاد کرسی مهندسی الکترونیک و کامپیوتر در دانشگاه ایالتی اوهایو، آمریکا، هشدار می دهد که اتکای به حالات صورت، چه تمامی صورت و چه بخشی از آن، ممکن است گمراه کننده باشد.
وقتی که لبخند گمراه می کند
پرفسور مارتینز در زمینه شناخت بیان چهره ای مطالعه می کند تا این مهارت انسانی را برای دستگاه های کامپیوتری بازسازی کند و به آنها بیاموزد.
او می گوید: "لزومی ندارد که فقط وقتی که خوشحال هستیم لبخند بزنیم و البته همیشه هم وقتی خوشحال هستیم لزوما لبخند نمی زنیم."
در واقعا مطالعه نوزده نوع مختلف لبخند نشان داده است که تنها شش نوع آن با احساس خوشحالی و رضامندی ارتباط دارد. سایر لبخندها در موارد دیگری به کار می رود از جمله وقتی که می ترسیم، شرمسار می شویم یا درد داریم.
الیکس مارتینز می گوید که برای درست بیان چهره ای لازم است که حالت و حرکت بدن و محتوای آن را هم در نظر بگیریم.
او برای نشان دادن این نتیجه، دو عکس زوم شده روی چهره را به کار می برد. در یکی، یک زن جوان چهره ای عبوس دارد و اشک در چشمانش حلقه زده. در دیگری، یک مرد سرخ چهره دیده می شود که روی پیشانی اش خطوط عمیق افتاده و دهانش ظاهرا در حالت فریاد کشیدن است.
پرفسور مارتینز می گوید که زنی که در تصویر دیده می شود شدیدا غمگین به نظر می رسد در حالیکه مرد سرخ چهره چنان خشمگین است که انتظار داریم در صدد قتل کسی باشد.
اما با زوم به عقب و نشان دادن بقیه این عکس ها مشخص می شود که دختر جوان هنرپیشه محبوب خود را از نزدیک دیده و مرد سرخ چهره هم از مشاهده اینکه تیم مورد علاقه اش به طرف مقابل گل زده به هیجان آمده است.
البته اینها نمونه های افراطی از صحنه های پر از تنش و هیجان هستند اما در چنین مواردی، حالات چهره به تنهایی معیار ناقصی برای سنجش عواطف و احساسات است.
در شرایط عادی تر، بیان چهره ای، بخشی از مجموعه کلیدهای کشف عواطف و احساسات دیگران است. این مجموعه از جمله شامل حرکات دست، وضعیت بدن یا به اصطلاح زبان بدن، واژه های مورد استفاده، آهنگ صدا و حتی رنگ چهره است. همه اینها با همکاری با هم پیام و نیت طرف مقابل را به انسان منتقل می کند.
به گفته پرفسور مارتینز تا زمانی که بشر به "کلیدهای" دیگری دسترسی دارد، کمابیش می تواند نسبت به درک نیت دیگران اطمینان داشته باشد. او می افزاید: "اینکه بخشی از صورت توسط ماسک بهداشتی پوشانده شده یا تمامی صورت قابل مشاهده نباشد نباید مانع از درک عواطفی شود که شما در نظر دارید به طور غیرکلامی بیان کنید."
سمر الزایر، روانشناس بالینی مستقر در هلند، این نتیجه را از مطالعات خود هنگام زندگی در عربستان سعودی به دست آورد.
اگرچه خانم الزایر در عربستان صورت خود را نمی پوشاند اما بسیاری از خویشاوندان و همکارانش چنین می کردند.
او می گوید که در ارتباط با چنین زنانی، درک مقصود آنان "خیلی سخت نیست اما متفاوت است."
او می افزاید: "باید بیشتر به حالات غیرکلامی آنها توجه کرد، باید ارتباط چشمی را حفظ کرد تا فهمید آنها چه احساسی دارند و متوجه عواطف آنها شد. من هنگام صبت کردن با این افراد به لحن و آهنگ صدا و حرکات دستشان توجه بیشتری می کردم."
دشوار اما امکانپذیر
ماریا علی، ۳۴ ساله و خانه دار ساکن راولپندی در پاکستان که نقاب به چهره می زند با این ارزیابی موافق است.
او می گوید که هرگز در برقراری ارتباط با سایر زنان نقاب پوش حتی زنان غریبه مشکلی نداشته است.
ماریا علی در توضیح می گوید: "با نگاه کردن به حرکت بدنی و آهنگ صدا می توان فهمیند که منظورشان چیست."
تجربه سمر الزایر و ماریا علی نشان می دهد که بار انتقال عواطف و احساسات نباید بر دوش استفاده کنندگان از ماسک باشد بلکه مخاطبان هم باید ارتباط خود را به شکل مناسب با این وضعیت انطباق دهند.
با اینهمه، بعضی زنان نقاب پوش گفته اند که خودشان آموخته اند چگونه شیوه ارتباطی خود را با شرایط انطباق دهند.
مریم ظفر، ۲۳ ساله و دانشجوی کالج و ساکن اتلانتا، ایالت جورجیا در آمریکا می گوید: "وقتی نقاب یا روبنده به صورت دارم برای انتقال عواطف به دیگران از آهنگ صدایم بیشتر استفاده می کنم."
مرجان علی، ساکن شهرک ثول در استان مکه در عربستان سعودی گفته است که وقتی که نقاب دارد بیان چهره ای اش با زمانی که نقاب ندارد متفاوت است.
او که به تازگی دوره دانشگاهی خود را تمام کرده می گوید که وقتی که نقاب دارد "حالاتم اغراق آمیزتر است." مرجان علی می افزاید: "متوجه شده ام که طی سال ها، یاد گرفته ام که ابروهایم را برای بیان بهتر حالاتم بیشتر به کار بگیرم."
حالات چشم ها، یعنی یکی از اجزاء صورت که حتی نقاب و ماسک هم آنها را نمی پوشاند، می تواند در آشکار کردن عواطف و احساسات بسیار موثر باشد.
در این مورد باید از شکسپیر هم سئوال کرد که سروده است: "چشمان که دریچه ای به روح است."
روانشناسان معتقدند که بشر می تواند کیفیات ذهنی دیگران از جمله احساسات و عواطف، اعتقادات، تمایلات، نیات و نظایر آنها را صرفا با نگاه کردن به منطقه چشمان در صورت استنباط کند. "نظریه ذهن" این توانایی بشری را تبیین می کند.
این مفهوم مبنای "خواندن ذهن از طریق آزمایش چشم" را تشکیل می دهد که برای درک ذهن در مورد افراد اوتیست یا مبتلایان به عارضه اسپرگر، اختلال شخصیتی مرزی و سایر موارد اختلال در تکامل عصبی به کار می رود.
ظهور ''''''''ماسک فراگیر ''''''''
در عین حال، پوشاندن دهان برای افرادی که از لحاظ شنوایی مشکلاتی دارند همچنان مانعی بزرگ در درک دیگران است.
دست کم ۵ درصد از مردم جهان با مشکل شنوایی مواجه هستند و لب خوانی و توجه به حالات چهره در برقراری ارتباط با این افراد حتی هنگام کاربرد زبان اشاره هم اهمیت فراوانی دارد.
در بعضی از کشورها، موسسات خیریه و افراد داوطلب در صدد بوده اند تا با تولید و توزیع ماسک های دارای پنجره شفاف در ناحیه دهان این مشکل را رفع کنند و مانع از مطرود شدن ناشنوایان شوند.
استفاده از ماسک گاه ممکن است این احساس را ایجاد کند که بین شخص و مخاطب او نوعی دیوار فیزیکی ایجاد شده است.
به گفته هریس علی، پژوهشگر روانشناسی در دانشگاه یورک بریتانیا، چنین احساسی به خصوص در مورد گفتگو در مورد موضوعات عمیق و مهم اهمیت می یابد و احتمالا در مورد ارتباطات کوتاه مدت مانند خرید از خواروبار فروشی چندان قابل توجه نیست.
آقای علی می افزاید: "به نظر من در چنین مواردی تمایل طبیعی حتی بی آنکه به آن فکر کرده باشیم این است که ماسک را برداریم."
و در مورد استفاده از ماسک برای جلوگیری از گسترش ویروس کرونا، برداشتن ماسک هنگام گفتگو درست همان کاری است که نباید کرد چون این ویروس از طریق تنفس از فاصله نزدیک به سادگی منتقل می شود.
البته زنانی که صورتشان را می پوشانند می گویند که لزوما نقاب و روبنده مانع از انجام گفتگو در مورد مسایل مهم نمی شود و معتقدند که پوشاندن چهره برایشان راحتی بیشتری می آورد.
مرجان علی ساکن ثول می گوید: "فکر نمی کنم که بتوانیم نقاب دینی و ماسک بهداشتی را ۱۰۰ درصد با هم مقایسه کنیم."
ماسک های بهداشتی معمولا از پارچه های ملت-بلون یا بدون بافت و انواع منسوجات مصنوعی ساخته می شود که باید از نزدیک روی بین و دهان را بپوشانند. در مقابل، برای شاختن نقاب یا روبنده از قطعات نازک پارچه استفاده می شود که روی بینی قرار می گیرد و مثل پرده روی دهان و چانه و گردن آویزان می شود.
مرجان علی می گوید "احساس استفاده از ماسک و نقاب کاملا متفاوت است و در حالیکه ماسک صورت باعث احساس گرما می شود نقاب چنین احساسی به آدم نمی دهد."
یک توصیه مفید
با ادامه شیوع ویروس کرونا به نظر نمی رسد که ماسک به این زودی ها از دور خارج شود.
با توجه به این واقعیت، شاید لازم باشد یاد بگیریم که چطور ماسک را به نحوی مناسب به کار ببریم.
سمر الزایر برای کسانی که در این مورد با مشکل مواجه هستند توصیه مفیدی دارد.
او می گوید: "هنگام برقراری ارتباط، در مقایسه با شرایط عادی از لغات بیشتری استفاده کنید و برای اینکه مطمئن شوید که نظر و عواطف طرف مقابل را به خوبی درک کرده اید، بیشتر سئوال کند."
خانم الزایر می افزاید: "همچنین یاد بگیرید که حواس دیگر و زبان بدنی خود را بیشتر به کار ببرید."