رئیس سابق نظام پزشکی گفت : ما بيشتر نگران اخلاق پزشكي مي‌شويم چون اعتقاد داريم كه پزشكي «مقدس» است و بايد از انحرافات مصون بماند. از اين رو، رابطه پزشك و بيمار بايد مملو از خيرخواهي و دغدغه پزشك فقط باید سلامت بيمار باشد .
به گزارش اداره کل روابط عمومی سازمان نظام پزشکی روزنامه اطلاعات طی گفتگویی با دکتر ایرج فاضل رئیس سابق سازمان نظام پزشکی به بحث اخلاق پزشکی پرداخته است که متن این گفتگو در ذیل آمده است:
دکتر ایرج فاضل، رئیس جامعه جراحان ایران است و تا چندی پیش ریاست سازمان نظام پزشکی را به عهده داشت. او وزیر فرهنگ و آموزش عالی در دولت اول مهندس موسوی و همچنین وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی در دولت اول هاشمی رفسنجانی و تا خردادماه ۱۳۹۰عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی بود. فوق تخصص جراحی عروق و پیوند اعضا دارد و هم‌اکنون استاد بازنشسته دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی است .
او در گفتگو با ما معتقد است، ریشه بسیاری از بداخلاقی های پزشکی را در افول اخلاق در جامعه باید جستجو کرد. موضوعی که نگرانی پیرامون آن را در سخنرانی ها و تذکرات بسیاری از عقلا و دلسوزان کشور می توان دید. متن گفتگو در پی می آید :
* اعتماد به عنوان يك سرمايه اجتماعي، هر روز كم‌رنگ‌تر مي‌شود. در بحث پزشکی نیز تزلزل اعتماد پزشك به بيمار و برعكس آن را شاهد هستيم. ما در گذشته پزشكاني مانند دكتر شيخ، دکتر قريب و بزرگانی دیگر را داشتيم. ولي امروز خيلي كمتر شاهد حضور چنين پزشكاني هستيم. بفرمایید اخلاق پزشكي چه جايگاهي در رشته پزشكي دارد و عدم رعايت آن چه عواقبي به دنبال خواهد داشت؟
پزشكي و اخلاق در هم عجين شده و عمر هر دو يكسان است. بخش عمده‌اي از نوشته‌هاي بزرگان ما به اخلاق پزشكي اختصاص دارد. اصولاً پزشك به عنوان يك «حكيم» به عنوان كسي كه نه تنها به روز علم پزشكي بلكه به رموز جامعه واقف بوده، در طول تاريخ نقش داشته است. تمام تلقي مردم از پزشكي هنوز هم همين است، اما باید بدانیم مسأله اخلاق پزشكي جزئي از اخلاق جامعه است. امروز نگراني‌هاي زيادي در مورد انحرافات اخلاقي در جامعه وجود دارد كه بر حق هم هست. كل اخلاق در جامعه در حال سقوط است و شواهد كافي هم براي اثبات اين موضوع داريم. مجموعه این شواهد نشان مي‌دهد كه وضع اخلاق در كل جامعه مطلوب نيست، اما در اين شرايط ما بيشتر نگران اخلاق پزشكي مي‌شويم چون اعتقاد داريم كه پزشكي «مقدس» است و بايد از اين انحرافات مصون بماند. از اين رو، رابطه پزشك و بيمار بايد مملو از خيرخواهي و دغدغه پزشك فقط باید سلامت بيمار باشد .
در دنیا پزشکی دارای آداب خاصی است، اما در كشور ما به جز «آداب پزشکی»، مسأله «جوانمردي پزشكي» هم حائز اهمیت است. توجه داشته باشید که در كشورهاي پيشرفته مثل آمريكا، هيچ‌گونه رابطه مالي بين پزشك و بيمار وجود ندارد. تنها رفتار پزشك، طبابت و حاذق بودن او مطرح است. ولي متأسفانه در كشور ما مسأله پرداخت‌ها و رابطه مالي پزشك و بيمار نقش مهمي در این رابطه دوسویه دارد. من علت اصلی آن را در ناکارآمدی بیمه ها می دانم. ضمن آنکه تعرفه‌گذاري پزشكي هم به دليل نبودن منابع و نگراني‌ها در اين باب، دستخوش بي‌عدالتي است. مجموعه این عوامل اخلاق پزشكي را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد .
*جامعه پزشكي با جان مردم سروكار دارند. آيا مي‌توانيم توجيه كنيم كه چون اخلاق در سطح جامعه نزول يافته، اخلاق پزشكي هم قاعدتاً نزول مي‌يابد و گریزی از آن نیست؟
من معتقدم که امروز هم ما دكتر «شيخ‌ها» و دكتر «قريب‌ها» را داريم، اما به جای پرداختن به آنها فقط منتظريم كه خلافي رخ دهد و آن را زیر ذره بین قرار دهیم و بزرگ كنيم. اتفاقات خوب، زياد رخ مي‌دهد، اما آنها را تيتر نمي‌كنيم. بزرگ‌نمايي كردن اتفاقات بد هم يكي از مشكلات ماست. توجه داشته باشید وقتي دكتر شيخ‌ها بودند، جامعه پزشكي محدود بودند، اما امروز جامعه پزشكي گسترده شده و به تبع آن مواردی از بداخلاقی هم افزایش یافته است.
*ما منكر وجود دكتر شيخ‌ها و دكتر قريب‌ها در جامعه پزشکی امروز نيستيم، اما موضوع اينجاست كه امروز در مطب‌ها و در بيمارستان‌ها، احترام لازم به بيمار گذاشته نمي‌شود. نگاه از بالا به پائين از سوي پزشكان و كادر درماني نسبت به بيماران وجود دارد. آيا شما معتقد نيستيد كه اين معضل در جامعه پزشكي وجود دارد؟
من معتقدم كه مشكل، سقوط بسیاری از ارزش های اخلاقی در جامعه است و در جامعه پزشكي هم این مشکل وجود دارد،نگاه از بالا به پایین متأسفانه یک انحراف گسترده و ملی است که فقط محدود به پزشکی نیست. اما معتقدم جامعه پزشكي نبايد تسليم اين سقوط شود. من شخصاً از آنچه در جامعه پزشكي مي‌گذرد، راضي نيستم و چشم بسته از پزشکان دفاع نمي‌كنم، اما همچنان پزشكان زيادي هستند كه قابل احترام‌اند .
*آقاي دكتر، در شرايط قبل‌تر، در آموزش پزشكي، اخلاق پزشكي بسيار بيشتر از امروز مورد توجه قرار می گرفت. شما چقدر از مشكلات امروز اخلاق پزشكي را ناشي از اين عدم توجه مي‌بينيد؟
من 50 سال قبل در يك دوره كاملاً متفاوت پزشكي را آموزش ديدم. به ياد ندارم كه اخلاق را سر كلاس ياد گرفته باشم. البته واحدهایی به اخلاق پزشکی اختصاص داشت، اما ما اخلاق را در بالين بيمار و از استاد در مواجه با بیمار ياد مي‌گرفتيم. پیش از آن، در رفتارها و برخوردها و در منش پدر و مادر و معلم و استاد ياد گرفتيم. مجموعه این عوامل افراد را از نظر اخلاق و آداب اجتماعي مي‌پروراند.
*پس چه اتفاقي افتاده كه امروز متاسفانه بسياري از پزشكان به بيماران خود احترام نمي‌گذارند. اگر بيماري سؤال بپرسد، پزشك پاسخ نمي‌دهد يا اگر سؤال اول به سؤال دوم تبديل شود ممكن است پزشك به بيمار حتی توهين هم كند. يا در برخی مطب ها شاهدیم همزمان چند مريض را با هم معاينه مي‌كنند. علت اين مسائل را در چه مي‌دانيد؟
شما با كسي صحبت مي‌كنيد كه آخرين سؤالش از مريض اين است كه ديگر سؤالي نداري؟ من اگر بشنوم همكاران من برخوردهاي بدي با بیماران دارند، به شدت رنجيده خاطر مي‌شوم. در مورد دیدن چند مريض با هم که اشاره داشتید، اصلاً این موضوع جرم است، ولي مطمئنم كه اتفاق مي‌افتد. بايد با اين مسائل برخورد كنيم، اما اگر برخورد به شكل موعظه باشد، اثر نمي‌كند. من از شما يك سؤال مي‌پرسم. آيا شما از وضع امروز دادگاه‌هاي ما راضي هستيد؟ آيا مسأله اخلاق آنجا رعايت مي‌شود؟ موضوع اين است كه اين مسائل آنجا ديده نمي‌شود یا کمتر دیده می شود، اما در جامعه پزشکی هر برخوردی دیده می شود.
* من در بحث سقوط اخلاق در جامعه با شما هم عقيده هستم، اما صحبت اين است كه چه بايد كرد كه در جامعه پزشكي اين سقوط اتفاق نيفتد؟
معتقدم كه اولا داوطلبان رشته‌هاي پزشكي نبايد از اول به مباحث مالي توجه كنند. به طور مثال، الان توجه به رشته‌هاي دندانپزشكي به دليل مسائل مالي بسیار مورد توجه قرار گرفته در صورتي كه اين رویه غلط است. در تخصص‌هاي پزشكي تخصص‌هايي طرفدار دارد كه پول بيشتري در آن وجود دارد.این یک مشکلریشه ای و اجتماعی است.
علاوه بر آن، وقتی من از ضرورت اصلاح اخلاق در جامعه و همزمان در جامعه پزشکی صحبت می کنم، منظور آن است که همه ما در يك كشتي نشسته‌ايم و شما نمي‌توانيد فقط به يك گروه بگوئيد، از این مجموعه جدا شو و از سوي ديگري حركت كن! بايد به مسأله اخلاق در كل اجتماع پرداخته مي‌شود. نمي‌شود فردي ميلياردها تومان اختلاس كند و بدون هیچ مجازاتی به زندگی خود ادامه دهد و به ريش مردم بخندد و ما از آن طرف از عده‌اي بخواهيم كه كاملاً اخلاق را رعايت كنند. من در یک نتیجه گیری کلی به اداره اجتماع اعتراض دارم.
* يكي از مسائل دخیل در موضوع اخلاق پزشکی، مسأله گزينش دانشجوست. آيا در مشاغلي مانند پزشكي كه با جان مردم سروكار دارد، نبايد حداقلي از گزينش‌ها و تست‌هاي سلامت روان وجود داشته باشد؟ در حالي كه تنها ملاك لازم در حال حاضر نمره آوردن در کنکور است .
به نظر من مشكل از همين جا شروع مي‌شود. اينكه صرف نمره آوردن ملاك راه‌يابي افراد به يك رشته شود، از اساس غلط است. در رشته‌هایي مثل پزشكي و قضاوت افرادي بايد وارد شوند كه دارای بيماری اخلاقي و رواني نباشند. بايد حداقل در دو سال اول ارزيابي داشته باشيم و كساني كه صلاحيت ندارند را به سوي رشته‌هاي ديگر هدايت كنيم. ما متأسفانه از گزينش خاطرات بدي داريم، چون در مسير نامناسبي افتاد. گزينش به معناي واقعي از ضروريات تحصيلات عالي است. موضوع ديگر پذيرش بي‌حساب و كتاب دانشجويان پزشكي است. زماني پزشك كم داشتيم، اما حالا مصيبت ما، زيادي پزشك داشتن است.يكي از عوارض داشتن پزشك بيش از حد نياز، بحث جراحي‌ها و اعمال پزشكي غيرضروري است. بسياري از آزمايشات و عكس‌هايي كه دستور آنها صادر مي‌شود، اصلاً ضرورتي ندارد. عوارض كم بود پزشك بسيار كمتر از پزشك زيادي داشتن است .
* اخيراً گزارشي را خواندم در مورد اجاره تخت در بيمارستان‌ها توسط برخي پزشكان به خصوص در مورد جراحي‌هاي زيبايي. پزشكاني كه اصلاً مقيم آن بيمارستان نيستند و با اجاره كردن تخت در بيمارستان جراحي انجام مي‌دهند. اگر بیمار پس از جراحی با مشکلی روبرو شود، کسی در بیمارستان پاسخگوی او نیست یا درموارد زیادی ما شاهد هستیم که برخی از پزشکان ام آر ای یا آزمایشات انجام شده توسط بیمار را قبول ندارند وبیماران رابه مراکز خاص مورد نظر خود می فرستند، این مساله بار مالی زیادی به بیماران ونظام سلامت وارد می کند به نظر شما این مسایل چقدر با اخلاق پزشکی وطبابت انسانی همخوانی دارد؟
وقتي ساز و كار نظارتي به درستي اجرا نمي‌شود با اين مشكلات مواجه مي‌شويم. براي هر آدمي هم نمي‌توان يك مأمور گذاشت. بايد ساز وكار نظارتي به درستي اجرا شود. همين بحث، اين همه عكس و آزمايش كه بيماران براي انجام آنها متحمل هزينه مي‌شوند، به دليل نبودن نظارت‌هاي درست پيش آمده است. يكي از راه‌ها كه در بسياري كشورها انجام مي‌شود اين است كه به طور مثال صد مورد MRIاخيري که در یک مرکز رادیولوژی يا از هر صد آنژيوگرافي که انجام شده است، بررسي مي‌كنند تا ببينند چند مورد آن واقعاً الزامي بوده است؟ ما چنين نظارتي نداريم تا مشخص شود چند مورد آن واقعا الزامی بوده است. بيمه‌ها بايد اين نظارت را انجام دهند که نمی دهند. نظارت فقط نبايد محدود به ويزيت پزشكان باشد.
*مسول نظارت براین تخلفات به عهده کیست؟ چرا با این تخلفات برخورد نمی شود؟
البته نظارت اصلي با وزارت بهداشت است. قبلاً بهداري استان‌ها بر اين مسائل نظارت داشتند كه الان فعال نيستند. باز هم تأكيد مي‌كنم كه بسياري از مشكلات به ساختار برمي‌گردد. ما در اداره اجتماع هم مشکل داريم ، بايد اول اين مشكل حل شود .
* پذيرش بي‌حد و حساب دانشجو پزشکی در دانشگاه‌هايي مانند دانشگاه آزاد كه حواشي زيادي را در آزمون سراسری امسال به دنبال داشته است یا ازطرف دیگربا توجه به این که در شرایط فعلی نظام سلامت وجامعه از افزایش پذیرش دانشچو بشدت در رنج است به قول آقای هاشمی وزیر بهداشت ، در هر مراسم و سفری، چند نفری به دنبال گرفتن مجوز تاسیس دانشکده پزشکی هستند! بفرمایید که تجاری شدن آموزش پزشکی چگونه بر اخلاق پزشکی وانجام اعمال جراحی غیر ضروراثر دارد؟
به باور من، تجاري شدن آموزش به اين دليل است كه ما هدف را گم كرده‌ايم در غیر این صورت، تربيت عده كمتري از پزشكان صالح كه به درد مردم بخورند، كافي است. بسياري از دانشگاه‌هاي پزشكي بايد درشان بسته شود. خيلي وقت است كه ما بايد به كيفيت بپردازيم نه كميت.
*سهميه‌ها چقدر در مسأله افت کیفت آموزش و اخلاق پزشكي تأثير دارد؟
بي‌نهايت اثر دارد. من هميشه با سهميه مخالف بودم. سهميه کار غيرعلمي و غيرعادلانه‌اي است. اگر كسي شايسته كمك است می توانیم به او پول بدهيم، اما صندلي دانشگاه به او ندهيم. اين سهميه‌ها جاي افراد شايسته را مي‌گيرد. اين كار نابخردانه‌اي است كه بايد متوقف شود.پزشكي راه ثروتمند شدن نيست. اگر كسي بگويد پزشكي راه ثروتمند شدن است، راه گم كرده است.
*ولي متأسفانه الآن پزشكي را مسيري براي ثروتمند شدن مي‌دانند. كما اينكه در كنكور، رشته تجربي و پزشكي 700 هزار نفر داوطلب دارد كه در مجموع 10 هزار نفر در تمام زیر شاخه های پزشکی پذيرفته مي‌شوند، اما رشته های دیگر به اندازه ای داوطلب کم دارد که حتی صندلی های خالی برای پذیرش دانشجو وجود دارد!
من بارها گفتم مملكت فقط با پزشكي خوب پيشرفت نمي‌كند به مهندس و متخصص علوم انساني خوب هم نياز دارد به نظر من برای حل این مشکل بایدچگونگی پذیرش دانشجوی پزشکی از ابتدا تا انتها تغییر کند.
*و اما سخن آخر
براي حل مسأله اخلاق پزشكي اول بايد از نظر اجتماعي تكليف همگان روشن شود. من به خاطر دارم كه ابتداي انقلاب، نمايش نمادهاي ثروت، محكوم بود. اين معيارها امروز عوض شده است. كم‌كم نمادهاي ثروت، ارزش يافت. اصلا معلوم نيست ما كجا مي‌خواهيم برويم؟ ارزش‌ها چيست؟ آيا ثروت ارزش است يا دانش و علم؟ البته در حال حاضر، معيار فعلاً ثروت‌اندوزي است. ما شعار يكي را مي‌دهيم و در عمل جور ديگري عمل مي‌كنيم. همين تفاوت شعار و عمل عامل اصلی بسياري از انحرافات اخلاقی در جامعه است. سؤال اينجاست كه چرا ما در جامعه‌اي زندگي مي‌كنيم كه برخی جرم ها مانند اختلاس و دزدی از بیت المال در آن، مكافات ندارد؟ در كشورهاي ديگر كسي نمي‌تواند خلاف انجام دهد. چون علاوه بر آنکه پليس كارش را درست انجام مي‌دهد، از سوی اجتماع و قانونمداری آن هم کنترل می شود. به همین دلیل معتقدم بايد جامعه در همه شئون آن سامان يابد.
گفتگو از حسین آقایی، سمیه میرزایی