بنام خدا

بعد اجتماعی سلامت در کلمات حکمت آمیز امام علی (ع)

به مناسبت ولادت امام علی علیه السلام

به سخن بنگر نه سخنگو

برگرفته از مقاله ای به همین نام

مقدمه : در پزشکی فرامدرن توصیه می شود که برای ارتقای سطح سلامت افراد و جامعه در بُعدهای (جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی)، از همه ی داشته های بشری، به شرط بی ضرر ی، استفاده شود. از همین دیدگاه است که حوزه های جدیدی، از جمله (سلامت و  ادبیات و دین)، مطرح  می شود. در کشور ما، فرهنگ غنی ایرانی– اسلامی ، سرمایه ی مهمی است که استفاده ی هدفمند و هوشیارانه از آن زمینه را برای رشد و ارتقای سطح سلامتی فرد و جامعه در چارچوب سبک زندگی ایرانی- اسلامی فراهم می کند. بررسی بُعد اجتماعی سلامت در کلمات حکمت آمیز امام علی (ع) نیز در همین راستا است.

برای برداشت بهتر از سخنان حکمت امیز امام علی(ع) اشنایی با سه پیشنیاز اساسی ضروری است.

اشنایی با

1 – شخصیت امام علی (ع)

2 – نهج البلاغه

3 –سلامت اجتماعی

1 - امام علی (ع) شخصیت بی نظیری است که میزان و معیار او در اندیشه، گفتار و کردار حق و عدالت است و مخصوصا اموزه و موعظه های  او به صورت رفتاری است و نه فقط کلامی. جهان بینی، خود شناسی و انسان شناسی امام علی(ع) به گونه ای عمیق و متین است که از قرن ها پیش تا امروز در صدر اندیشه پژوهشگران و متفکران قرار دارد؛ از همین روست که دانشمندان و بزرگان،  شیعه و سنی، مسلمان و غیر مسلمان، شرقی و غربی، همگی به بزرگی شخصیت او اذعان داشته و به بیان صفات بی مانند او در آراء و اندیشه های خود پرداخته اند. اوج احترام به انسان ها در کلام امام،  انگاه است که خطاب به مالک میفرماید: مهربانی‌ بر رعیت‌ و دوستی‌ ورزیدن‌ با آنان‌ و مهربانی‌ کردن‌ با همگان‌ را برای‌ دل‌ خود پوششی‌گردان، و مباش‌ همچون‌ جانوری‌ شکاری‌ که‌ خوردنشان‌ را غنیمت‌ شماری! چه‌ رعیت‌ دو دسته‌اند: دسته‌ای‌ برادر دینی‌ تواند، و دسته‌ دیگر در آفرینش‌ با تو همانند. گناهی‌ از ایشان‌ سر می‌زند، یا علت هایی‌ بر آنان‌ عارض‌ می‌شود، یا خواسته‌ و ناخواسته‌ خطایی‌ بر دستشان‌ می‌رود، به‌ خطاشان‌ منگر، و از گناهشان‌ درگذر.» 

بیان نظر دانشمندان و بزرگان در مورد امام علی (ع)

بیان این نظرات لیست طولانی خواهد شد که از اندازه این نوشتار کوتاه خارج است و فقط به چند مورد کوتاه بسنده می شود.

جبران خلیل جبران معتقد بود: "دو طایفه شیفته روش علی بودند یکی خردمندان پاکدل و دیگری نیکو سرشتان با ذوق،

«ادوارد گیبون» تاریخ نگار انگلیسی می گوید: شخصیتی یگانه که هم شاعر است هم مؤمن، هم شریف است هم قدیس؛ حکمت های او مانند نسیمی است که انسان آن را تنفس می کند.

«ویلفرد مادلونگ» اندیشمند، اسلام شناس می گوید: برای بررسی دوره حکومت امام علی از دید ایدئولوژیک یا اقتصادی و یا حتی تاریخی نگاه نمی کنم، بلکه آنچه برای من مهم است شخصیت او ارزش های اوست؛ بی شک او شخصیت بسیار بزرگی است.

«سیمون آکلی» شرق شناس انگلیسی می گوید: کسی است که باید مقابل او بایستیم و از حکمت هایش بهره جوئیم؛

«هنری استپ» فیزیکدان و فیلسوف آمریکایی می گوید: علم او چیزی نبود که به گفتار تمام شود، بلکه علم و حکمت پنهانی بود که ادامه دار است و هیچگاه پایان نمی یابد.

اما امام علی (ع) هر چند به شخصیت والای خود اگاهی دارد اما می فرماید: به سخن بنگر نه سخنگو

این فراز حکمت امیز به خواننده گوشزد می کند که تحت تاثیر شخصیت گوینده قرار نگیرد و به سخن گفته شد بپردازد و همچنین شهامت انتقاد از مطلب را افزایش میدهد. نمونه بارز این موضوع محمد ذکریای رازی پزشک و فیلسوف بزرگ ایرانی است که بر گفته های جالینوس فرمانروای پزشکی ان دوران شک می کند و از چمبره نام  بلند او خارج شده ودر کمال شجاعت و دلیری کتاب شکوک علی جالینوس رامی نویسد.

نهج‌البلاغه گزیده‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه امام علی(ع) به زبان عربی است که سید رضی در قرن چهارم هجری قمری براساس ذوق ادبی خویش از نامه‌ها و خطبه ها و کلمات قصار امام علی(ع) فراهم آورده است. این کتاب به بیشتر زبان های زنده دنیا از جمله 40 ترجمه به زبان فارسی و نزدیک به 12 ترجمه به زبان انگلیسی و 5 ترجمه به زبان فرانسه انجام شده است. در این برسی از سخنان کوتاه امام در کتاب نهج البلاغه (ترجمه مصطفی زمانی چاپ هفدهم سال 1390) استفاده شده است

 

بعد اجتماعی سلامت از دیدگاه سازمان  جهاني بهداشت

سلامتي در اساسنامه سازمان  جهاني بهداشت عبارتست از :

حالتي است از رفاه كامل جسماني ، رواني و اجتماعي و تنها نبودن بيماري و معلوليت نيست.

 وبعد اجتماعی سلامت اینگونه تعریف می شود "  توانايي فرد در تعامل موثر با ديگران و اجتماع به منظور ايجاد روابط ارضاء كننده شخصي وبه انجام رساندن نقش هاي  اجتماعي خود"

پارامتر های زیر از ارکان اساسی این تعریف هستند..

1- توانایی فرد در تعامل موثر با دیگران:

2- هر تعاملی مورد نظر نیست بلکه تعاملات تاثیر گذار مورد توجه می باشند.

3- در یک نگاه کلی و 360 درجه دیگران عبارتند از:

والدین، همسر، فرزندان، اقوام و خویشاوندان، صاحبین مشاغل در جامعه، زیر دستان، مسئولین، و تمام افرادی که به هر نوع با انسان در تماس باشند حتی دشمنان و مخالفین..

4- ایجاد رابطه صحیح و سازنده با دیگران.

5- این تعامل باید در راستای ایفای نقش فرد در جامعه باشد.

6 – خود شناسی:.

با در نظر گرفتن پارامتر های فوق در یک مطالعه تطبیقی از نوع تحلیل محتوی تمام بخش سخنان حکمت امیز امام در کتاب نهج البلاغه  از زاویه بعد اجتماعی سلامت مورد بررسی قرار میگیرند.

یافته ها

از  مجموعه 480 مورد سخنان حکمت امیز،   نزدیک به 115 مورد در حیطه بعد اجتماعی سلامت قرار می گیرند و نزدیک به 68 موضوع مرتبط با بعد اجتماعی سلامت بصورت کاربردی و دستورالعملی چه در حوزه دانشی یا حوزه نگرشی استخراج شده اند.

معرفی نمونه هایی از کلمات حکمت امیز امام علی(ع):

به علت محدودیت فضا فقط به ترجمه های فارسی اکتفا شده است

 

ارزش انسان: حکمت شماره47

 ارزش مرد به اندازة همت اوست ، و راستگويى او به ميزان جوانمردى اش ، و شجاعت او به قدر ننگى است كه احساس مى كند ، و پاكدامنى او به اندازة غيرت اوست .

وحکمت شماره 81

ارزش هر كس به مقدار دانايى و تخصّص اوست .

خود شناسی: حکمت شماره 149

نابود شد كسى كه ارزش خود را ندانست

تربیت خود: حکمت شماره 73

 كسى كه خود را رهبر مردم قرار داد ،بايد پيش از آن كه به تعليم ديگران پردازد ، خود را بسازد ، و پيش از آن كه به گفتار تربيت كند ، با كردار تعليم دهد ، زيرا آن كس كه خود را تعليم دهد و ادب كند سزاوار تر به تعظيم است از آن كه ديگرى را تعليم دهد و ادب بياموزد.

فرصت شناسی: حکمت شماره 118

از دست دادن فرصت ها ، اندوهبار است.

و حکمت شماره 224

 با سكوت بسيار ، وقار انسان بيشتر شود، و با انصاف بودن ، دوستان را فراوان و با بخشش ، قدر و منزلت انسان بالا رود، و با فروتنى ، نعمت كامل شود، و با پرداخت هزينه ها، بزرگى و سرورى ثابت گردد، و روش عادلانه ، مخالفان را در هم شكند ، و با شكيبايى در برابر بى خرد، ياران انسان زياد گردند

رفتار با دشمن: حکمت شماره 11

 اگر بر دشمنت دست يافتى ، بخشيدن او را شكرانه پيروزى قرار ده.

حفظ دوست: حکمت شماره 12

 ناتوان ترين مردم كسى است كه در دوست يابى ناتوان است ، و از او ناتوان تر آن كه دوستان خود را از دست بدهد.

عدم سرزنش فریب خورده: حکمت شماره 15

هر فريب خورده اى را نمى شود سرزنش كرد.

چاپلوسی:حکمت شماره 347

ستودن بيش از آنچه كه سزاوار است نوعى چاپلوسى ، و كمتر از آن ، درماندگى يا حسادت است.

انتقاد پذیری:کمت شماره 59

 آن كه تو را هشدار داد ، چون كسى است كه مژده داد.

میانه روی در رفتار: حکمت شماره 140

 آن كه ميانه روى كند تهيدست نخواهد شد.

انتخاب شریک: حکمت شماره 230

 با آن كس كه (روزى به او روى آورده) شراكت كنيد كه او توانگرى را سزاوار تر، و روى آمدن روزگار خويش را شايسته تر است.

 جایگاه تهمت: حکمت شماره 159

 كسى كه خود را در جايگاه تهمت قرار داد ، نبايد جز خود را نكوهش كند.

خوش گمانی در سلوک با دیگران: حکمت شماره 360

 شايسته نيست به سخنى كه از دهان كسى خارج شد، گمان بد ببرى ، چرا كه براى آن برداشت نيكويى مى توان داشت.

پنج سفارش کار بردی در رفتار اجتماعی: حکمت شماره 82

شما را به پنج چيز سفارش مى كنم كه اگر براى آن ها شتران را پر شتاب برانيد و رنج سفر را تحمل كنيد سزاوار است : كسى از شما جز به پروردگار خود اميدوار نباشد، و جز از گناه خود نترسد، و اگر از يكى سؤال كردند و نمى داند ، شرم نكند و بگويد نمى دانم ، و كسى در آموختن آنچه نمى داند شرم نكند و بر شما باد به شكيبايى كه شكيبايى ، ايمان را چون سر است بر بدن و ايمان بدون شكيبايى چونان بدن بى سر ، ارزشى ندارد

اعتدال در بخشش: حکمت شماره 33

 بخشنده باش اما زياده روى نكن ، در زندگى حسابگر باش اما سخت گير

احترام به نظر مردم:حكمت شماره 35

 كسى در انجام كارى كه مردم خوش ندارند، شتاب كند ، دربارة او چيزى خواهند گفت كه از آن اطلاعى ندارند

 

سر زنش استقبال از مسئولین:حكمت 37

 ( در سر راه صفّين دهقانان شهر انبار تا امام را ديدند پياده شده و پيشاپيش آن حضرت مى دويدند فرمود چرا چنين مى كنيد؟ گفتند عادتى است كه پادشاهان خود را احترام مى كرديم، فرمود) به خدا سوگند كه اميران شما از اين كار سودى نبردند، و شما در دنيا با آن خود را به زحمت مى افكنيد ، و در آخرت دچار رنج و زحمت مى گرديد، وچه زيانبار است رنجى كه عذاب در پى آن باشد ، و چه سودمند است آسايشى كه با آن ، امان از آتش جهنم باشد.

اصول کلی در عمل: حكمت شماره  38

به فرزندش امام حسن [عليه السلام] فرمود : پسرم ! چهار چيز از من يادگير (در خوبى ها ) ، و چهار چيز به خاطر بسپار (هشدارها)، كه تا به آن ها عمل مى كنى زيان نبيني:

الف ـ خوبى ها

1ـ همانا ارزشمند ترين بى نيازى عقل است . 2 ـ و بزرگ ترين فقر بى خردى است . 3 ـ و ترسناك ترين تنهايى خود پسندى است . 4 ـ و گرامى ترين ارزش خانوادگى ، اخلاق نيكوست.

ب ـ هشدار ها

 1ـ پسرم ! از دوستى با احمق بپرهيز ، چرا كه مى خواهد به تو نفعى رساند اما دچار زيانت مى كند.

 2ـ از دوستى با بخيل بپرهيز ، زيرا آنچه را كه سخت به آن نياز دارى از تو دريغ مى دارد.

 3ـ از دوستى با بدكار بپرهيز، كه با اندك بهايى تو را مى فروشد.

 4ـ  از دوستى با دروغگو بپرهيز كه به سراب ماند: دور را به تو نزديك ، و نزديك را دور مى نماياند.

 

خوشرویی با مردم:حكمت  شماره 50                                                                                 

 دل هاى مردم گريزان است ، به كسى روى آورند كه خوشرويى كند .

سخاوت واقعی:حكمت شماره 53

 سخاوت آن است كه تو آغاز كنى ، زيرا آنچه با درخواست داده مى شود يا از روى شرم و يا از بيم شنيدن سخن نا پسند است

احترام به اندیشه پیران: حكمت شماره86

انديشه پير در نزد من از تلاش جوان خوشايندتر است .

 

علم برتر: حكمت شماره 92

 بى ارزش ترين دانش ، دانشى است كه بر سر زبان است ، و برترين علم ، علمى است كه در اعضا و جوارح آشكار است

اهمیت زبان: حكمت 148

 انسان زير زبان خود پنهان است

دفع شر با بخشش: حكمت 158

 برادرت را با احسانى كه در حق او مى كنى سرزنش كن ، و شر او را با بخشش بازگردان.

حق خود را محترم بدان:حكمت شماره 164

 رعايت حق كسى كه او حقش را محترم نمى شمارد نوعى بردگى است

رفتار به هنگام ترس: حكمت  شماره 175

 هنگامى كه از چيزى مى ترسى ، خود را در آن بيفكن ، زيرا گاهى ترسيدن از چيزي، از خود آن سخت تر است.

در رفتار اجتماعی با دیگران نرم خو باش : حكمت شماره 214

 كسى كه درخت شخصيت او نرم و بى عيب باشد، شاخ و برگش فراوان است

 

تشویق خوشبینی دیگران: حكمت شماره  248

 چون كسى به تو گمان نيك بْرد ، خوشبينى او را تصديق كن

 پند پذیری بدون غرور: حكمت شماره 282

 ميان شما و پند پذيرى ، پرده اى از غرور و خود خواهى وجود دارد.

بحث

کلمات قصار یا سخنان حکمت امیز امام علی(ع) در نهج البلاغه میتوانند راهنمای خوبی برای چند و چون رفتار انسان با دیگران باشند. همچنین یافته ها ی این پژوهش نشان می دهند که محتوای این کلمات قصار با اثر گذاری در دو حیطه اگاهی و نگرش قابل بررسی هستند و این همان مدل اگاهی، نگرش و عملکرد می باشد. در سخنان حکمت امیز امام علی(ع) در نهج البلاغه برای هر یک از محور های بعد اجتماعی سلامت توصیه های کاربردی مناسبی پیشنهاد شده است.

توانایی فرد در تعامل موثر با دیگران و شناخت عوامل تاثیر گذار بر رفتار انسان.

انسان زمانی می تواند با دیگران رفتار مناسب داشته باشد که عوامل اثر گذار بر رفتار را بداند. در این رابطه امام علی(ع) در چارچوب کلمات قصار این توصیه ها را دارند.

عوامل تاثیر گذار مثبت:

از جمله: میانه روی در رفتار(ح.140) و خوش گمانی در سلوک با مردم(ح. 360) و اتقاد پذیری در رفتار(ح. 59) و فرصت شناسی(ح. 1،21،118،283) و کوتاهی سخن(ح. 71) و بخشش پنهانی(ح. 232) و ترس از خدا در رفتار با دیگران(ح. 242) و عدالت در رفتار(ح. 31، 220، 231، 437، 470).

عوامل تاثیر گذارمنفی:

از جمله: چاپلوسی(ح. 37،347) و بخل و حسد(ح. 2،225،378) و دروغگویی(ح. 185،458) و خود پسندی(ح. 212) و طمع(ح. 226) و تکبر(ح. 398) .

 مواردی هستند که چناچه در رفتار اجتماعی به انها توجه شود باعث ارتقای سطح سلامت اجتماعی در جامعه خواهد شد.

اگاهی از نحوه تعامل با دیگران.

در این قسمت امام به نحوه رفتار با اطرافیان اشاره دارند و مهم اینکه 360 درجه اطراف فرد را مورد دقت قرار می دهد.

با فرزندان و خویشاوندان(ح. 308) و با مردم(ح. 10، 35، 401، 461) و با دوستان(ح.12، 479) و عدم بد گمانی به جامعه و مردم(ح. 114) و عدم همنشینی با بی خردان(293)9.

و در ایجاد رابطه صحیح و سازنده با دیگران همان مطالب پیش گفته در عوامل تاثیر گذار نقش دارند.

شناخت ازخود برای تبیین رفتار با دیگران.

شناخت خود محور اصلی تعریف بعد اجتماعی سلامت است چرا که انسان بنا به شناخت از خود و رسالتی را که برای خود قائل است رفتار و چند و چون تعامل اجتماعی خود را برنامه ریزی می کند.  در جامعه ایرانی اسلامی که سبک زندگی بر خاسته از اموزه های فرهنگی و مذهبی است این نقش ها بهتر تبیین می شوند از جمله در کلمات قصار امام علی(ع)

خود شناسی(ح. 69،216) و ارزش انسان(47، 149، 436) و تربیت خود(73،162، 353، 89، 93،423

ادرس برای مراجعه به اصل مقاله:

حیدرنیا، محمد علی،1395،بررسی بعد اجتماعی سلامت درکلمات حکمت آمیز امام علی  (ع)                           https://civilica.com/doc/1529811

 15 بهمن ماه 1401