حدود ۱۵درصد از جمعیت کشور را معلولان تشکیل می‌دهند چیزی حدود ۱۲ میلیون نفر که از این تعداد یک میلیون و ۴۶۷ هزار و ۸۰۵ نفر معلول تحت پوشش سازمان بهزیستی قرار دارند. عقب ماندگی ذهنی، نابینایی، ناشنوایی و مشکلات جسمی حرکتی همه صفاتی است که در جامعه آماری به فرد معلول نسبت داده می‌شود معلولی که برای حضور در جامعه نیاز به حمایت دارد. بر اساس بند نه اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بر رفع تبعیضات ناروا و ایجاد امکانات عادلانه برای همه در کلیه زمینه‌های مادی و معنوی تأکید می‌کند. قانون حمایت از حقوق معلولان دولت را مکلف نموده‌است که زمینه‌های لازم را برای تأمین حقوق معلولان فراهم و حمایت‌های لازم را از آنان به عمل آورد. شیوع بیماری کرونا در کشور باعث شده است که این عزیزان از برنامه‌های خود در مراکز توانبخشی محروم شوند این در حالی است که رویداد بزرگ آموزش و توانبخشی مجازی ویژه والدین و خانواده‌های دارای افراد ناتوان را با هدف تحقق اجتماعی و دسترسی همگانی به خدمات و آموزش‌های توانبخشی بزودی راه اندازی خواهد شد.
توانبخشی و اهداف آن
توانبخشی به مفهوم بازگردانیدن توانایی‌ها، حفظ شأن و منزلت فرد ناتوان و تعیین جایگاه قانونی و اجتماعی او می‌باشد. از نام‌های دیگر توانبخشی نوتوانی، بازتوانی، بازپروری و بازسازی نیز می‌توان یاد کرد. درواقع توانبخشی به مجموعه تدابیر و اقدامات پیگیر و هماهنگ از خدمات پزشکی، پیراپزشکی، اقتصادی، اجتماعی و حرفه‌ای است. این مجموعه به قصد درمان و بهبود و همچنین ارتقاء سطح کارآیی افراد کم توان و ناتوان (معلول)، تا بالاترین حد ممکن، به منظور دستیابی آنان به یک زندگی مستقل در جامعه عرضه می‌گردد. بر اساس تعاریفی که سازمان جهانی بهداشت اعلام کرده است:
اختلال: هرگونه فقدان یا ناهنجاری در زمینه جسمی، روانی و عملکردی یا آناتومی انسان، اختلال نامیده می‌شود.
کم توانی یا نقص: هرگونه محدودیت یا فقدان در توانایی انجام فعالیت‌هایی که در سطح طبیعی، از هر انسانی انتظار می‌رود، کم توانی یا نقص گفته می‌شود.
ناتوانی یا معلولیت: به آسیب‌های ناشی از اختلال و کم توانی گفته می‌شود که منجر به ایجاد محدودیت و جلوگیری از ایفاء نقش طبیعی فرد (بر اساس جنسیت، سن، عوامل اجتماعی و فرهنگی) در زندگی می‌گردد.
معلولیت چیست و انواع طبقه‌بندی آن
پیشگیری: اقداماتی که هدفشان جلوگیری از شروع اختلالات جسمی و ذهنی و حسی است. یا پس از به وجود آمدن اختلال، جلوگیری از عواقب منفی جسمی، روانی، شناختی و اجتماعی آن است.
برابر سازی فرصت‌ها: فرایندی که از طریق آن، سیستم عمومی جامعه از قبیل محیط فیزیکی و فرهنگی، مسکن و… برای همه افراد قابل دسترس است.
توانبخشی مجازی به افراد ناتوان
دکتر عماد ملازاده ـ دبیر انجمن علمی کار درمانی ایران در این مورد به گزارشگر روز نامه اطلاعات می‌گوید: با توجه به شیوع ویروس کرونا و در جهت جبران فاصله گذاری اجتماعی بر آن شدیم تا رویداد بزرگ آموزش و توانبخشی مجازی ویژه والدین و خانواده‌های دارای افراد ناتوانی را با هدف تحقق اجتماعی و دسترسی همگانی به خدمات و آموزش‌های توانبخشی آغاز کنیم.
وی با بیان این مطلب که اگرچه ما مانند همکاران پزشک، پرستار و کادر درمان در خط درمان ویروس کرونا نیستیم ولی با این حال ما هستیم تا بتوانیم مسئولیت اجتماعی مان را در قبال جامعه با هدف توانبخشی ایفا کنیم می‌افزاید: در این طرح استادان مجرب و افراد متخصص در حوزه توانبخشی مشارکت دارند و تلاش می‌کنند تا مشکلات این افراد را از طریق آموزش در منازل برطرف کنند.
دبیر انجمن علمی کار درمانی ایران تاکید می‌کند: فیلم‌های آموزشی تهیه شده است که به شکل رایگان در اختیار خانواده‌ها قرار می‌گیرد، از آنجایی که این افراد در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به کروناویروس قرار دارند برای جلوگیری بروز مشکل برای آنان و نیاز به خروج از منزل نیز امکان پرسش و پاسخ افراد و خانواده‌ها بعد از تماشای این فیلم‌های توانبخشی فراهم شده است. به این ترتیب این افراد می‌توانند از متخصصان کمک بگیرند و در فیلم‌های بعدی به این پرسش‌ها پاسخ داده می‌شود.
وی با بیان اینکه این کار یک توانبخشی مجازی است خاطر نشان می‌کند: این فیلم‌های آموزشی در حیطه‌های اختلال اتیسم، فلج مغزی، بیش فعالی، اختلالات رفتاری، بازی درمانی، موسیقی درمانی، اختلالات یادگیری، سکته مغزی، پارکینسون، لکنت، سالمندان، ضایعات نخاعی، ام اس، هنردرمانی، سندروم داون، توانبخشی روانی اجتماعی و سرطان، دمانس و دیستروفی عضلانی تهیه شده است.
دکتر همایون هاشمی ـ نماینده مردم میاندوآب، شاهین دژ و تکاب در مجلس شورای اسلامی هم می‌گوید: توانبخشی یک مفهوم متعالی از همفزایی همیاری و ایفای مسئولیت اجتماعی است و باید بدانیم این مفهوم تعطیل بردار نیست و این مفهوم است که به زیبایی کمک به همنوعان را متجلی می‌کند لذا توانبخشی از راه دور و آموزش محور که توسط انجمن علمی کار درمانی کشور رونمایی شده است به این مفهوم جان تازه‌ای بخشید
عمل به مسئولیت اجتماعی
دکتر محمد کمالی ـ رئیس سابق دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی نیز به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: کلمه مسئولیت اجتماعی عمدتا در سال‌های اخیر بیش از اندازه شنیده شده است و در ارتباط با مسئولیت علمی شرکت‌ها بیشتر مطرح شده است و شرکت‌های مختلف با کار در زمینه حوزه اجتماعی و کمک‌های که به حل مسایل اجتماعی جامعه می‌کنند سعی می‌کنند مسئولیت اجتماعی خودشان را هم به نوعی عمل کنند اما نکته‌ای که در اینجا لازم است به آن اشاره کنم این است که مسئولیت اجتماعی به فردی و گروهی تقسیم می‌شود و کاری که انجمن علمی کار درمانی انجام می‌دهد برای جامعه توانبخشی ایران بسیار مفید است و یک مسئولیت اجتماعی گروهی را می‌خواهد عملی کند.
وی می‌افزاید: در مسئولیت اجتماعی فردی، افراد به نوعی خودشان را در مسایل اجتماعی در گیر می‌کنند و سعی می‌کنند که در حل مسایل اجتماعی جامعه نقش داشته باشند مانند کار‌های خیری که افراد انجام می‌دهند اما وقتی از مسئولیت اجتماعی گروهی صحبت می‌کنیم. یعنی گروهی از جامعه بدنبال این هستند که شیوه و سبک زندگی را خودشان در جهت حل مسائل اجتماعی مطرح کنند با مساله‌ای که اتفاق افتاده است.
رئیس سابق دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی با اشاره به این مطلب که در این روز‌هایی که با بحران کرونا روبرو هستیم قاعدتا بسیاری از مراکز توانبخشی دچار تعطیلی شده‌اند و قادر نیستند خدمات خودشان را به جامعه هدف ارائه دهند تاکید می‌کند: خلاقیتی که در این برنامه وجود دارد و مسئولیت اجتماعی گروهی که مطرح شده است در این است که ما بتوانیم از یک راهی خدمات خودمان را به گرو ه‌های مورد نظرمان برسانیم و این کار بسیار با ارزش و پر اهمیت است. نکته مهمی که وجود دارد این است که عمدتا راهی که برای توانبخشی داریم و می‌توانیم آن را از راه دور در اختیار خانواده‌هایی که دارای فرزند معلول هستند قراردهیم برنامه‌های آموزشی است.
آموزش اساس توانبخشی
وی با بیان این مطلب که توانبخشی از راه دور تنها در بیان خلاصه نخواهد شد و ما باید به ابزار و روش‌های توانبخشی از راه دور مسلط شویم تا بتوانیم این کار را انجام دهیم خاطر نشان می‌کند: اساس توانبخشی بر آموزش است به عنوان مثال گاهی اوقات حتی وقتی ما توسط دوستان فیزیوتراپیست عصب یا عضله‌ای را باز آموزی می‌کنیم باز هر چند از دستگاه تحریک‌کننده استفاده می‌کنیم ولی باز هم داریم آموزش می‌دهیم و نکته مهم این است که نمی‌توانیم بگوییم توانبخشی سطح سوم است زیرا که توانبخشی در هر سه سطح قابل انجام است.
دکتر کمالی می‌گوید: برنامه‌های آگاه سازی و آگاه‌کننده نسبت به موضوع معلولیت‌ها و حتی برخی از مواردی که به پیشگیری از معلولیت ثانویه منجر می‌شود را می‌توان در حوزه پیشگیری اولیه مطرح کنیم بنابر این صرف اینکه ما ویدیو‌هایی داشته باشیم که آموزش خاصی را به افراد بدهد در ارتباط با معلولیت‌ها قدم گذاشتن در سطح سوم توانبخشی نیست بلکه ما این را باید در سطح اول توانبخشی ببینیم. برنامه‌های درمان و توان بخشی که اتفاق می‌افتد اینها قاعدتا در سطح دوم و سوم پیشگیری است و می‌تواند یک توانبخشی از راه دور را به ما ارائه دهد.
وی می‌افزاید: بحث دیگری که در اینجا مطرح است و باید به آن توجه داشت این است که اگر ما بخواهیم در شرایط کرونا برنامه‌های توانبخشی موفقی را از طریق آموزش‌های ویدیویی در اختیار داشته باشیم باید به سمت توانبخشی تعاملی برویم. توانبخشی تعاملی به این شکل است که ما ارتباط بین درمانگر و درمان شونده یا فردی که دارای معلولیت است و یا خانواده رابتوانیم برقرار کنیم بنابراین استفاده از یک ابزار مناسب بسیار با اهمیت است ومن پیشنهاد می‌کنم که صرفا از ویدیوهای آموزشی استفاده نشود و برنامه‌هایی مثل نرمش ویدیویی واتساپ و همینطور اسکایپ می‌تواند در این زمینه مفید باشد. بهر حال ما نیازمند این هستیم که تعامل فرد و خانواده را داشته باشیم متاسفانه باید به مطلب اشاره کنم که برخی از سیستم‌های توانبخشی در سال‌های اخیر به نوعی حذف استفاده از خانواده را رقم زده و کمتر به بحث کمک خانواده درمان و توانبخشی فرد دارای معلولیت پرداخته است و تصور من این است که از جمله مسئولیت‌های اجتماعی که این برنامه می‌تواند داشته باشد و فراهم کند این است که ما بتوانیم مشارکت خانواده را از طریق توانبخشی تعاملی و ارتباط زنده با فرد دارای معلولیت و خانواده اش برقرار کنیم.
رئیس سابق دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تاکید می‌کند: مساله دیگر که باید به آن اشاره کنم این است که برنامه‌های ویدیوئی و آموزشی که طراحی میشوند حتما باید دارای طرح مشخصی باشد مثل طرح درس که مشخص می‌کند درس از کجا شروع و به کجا ختم می‌شود ما در برنامه‌های آموزشی باید برای جلسات متعدد برنامه ریزی کرده باشیم طرح و سناریو داشته باشیم و فیلم نامه مشخصی را داشته باشیم و بدانیم مسائل را به چه طریق آغاز و به پایان می‌بریم. و مساله دیگر که تذکرش لازم است این است که با توجه به تنوع معلولیت‌ها حتما گروه برنامه ریزی لازم است که تنظیم کند مسایلی که از این طریق آموزش داده شد از چه مسایلی و از کجا شروع خواهد شد از چه الگو‌های استفاده می‌شود و توسط چه کسانی برنامه ریزی و اجرا می‌شود و قاعدتا نباید به یک نوع معلولیت بیش از حد پرداخت و معلولیت یا بیماری دیگر را فراموش کنیم.
آموزش مجازی دانش آموزان استثنایی
مجید هداوند ـ معاون آموزشی و توانبخشی سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور درباره آموزش مجازی دانش آموزان استثنایی در گفتگو با رسانه‌های گروهی در مورد تعطیلی مدارس اظهار داشته است: تصمیم گیری در مورد ادامه کلاس‌ها و مدارس با ستاد ملی مبارزه با کرونا است، در واقع آموزش و پرورش و مراکز استثنایی تصمیم گیرنده نیستند ما اجرا کننده مصوبات این ستاد هستیم. با شیوع کرونا ویروس جدید و از زمانی که مدارس تعطیل شدند، ما چند دستورالعمل آموزشی ـ پرورشی و توانبخشی برای دانش آموزان با نیازهای ویژه صادر کردیم تا متناسب با شرایط و ویژگی‌هایی که این دانش آموزان دارند با استفاده از فضای مجازی، صدا و سیما و رسانه‌های تصویری بتوانند آموزش را ادامه دهند و وقفه‌ای در ارائه خدمات آموزشی و پرورشی به دانش ?آموزان به وجود نیاید. اقدامات ما شامل:
ـ اطلاع رسانی به والدین و دانش آموزان با نیازهای ویژه برای استفاده از برنامه‌های آموزشی صدا و سیما.
ـ بهره گیری از درس افزارها و لوح‌های فشرده که از طرف سازمان آموزش و پرورش برای مدارس ارسال شده است.
ـ تشکیل گروه‌های مجازی در شبکه‌های پیام رسان داخلی به منظور ارسال فایل‌های صوتی و تصویری از خدمات آموزشی و توانبخشی که این گروهها توسط همکاران بعد از تایید مدیر مدارس تشکیل میشوند.
وی در پاسخ به این پرسش که دانش آموزان ناشنوا گلایه دارند که چرا از رابط زبان اشاره در شبکه آموزش استفاده نشده است می‌گوید: انتقال مفاهیم آموزشی از طرف شبکه آموزش حتماً با زبان اشاره باشد و رئیس آموزش و پرورش استثنایی نیز دو و سه مکاتبه با رئیس سازمان صدا و سیما داشتند که حتما از رابط آموزش ناشنوایان در کلاس‌های آموزشی شبکه آموزش استفاده شود که متاسفانه تاکنون انجام نشده است.
-برای دانش آموزانی که به اینترنت و تلفن همراه دسترسی ندارند چه تمهیداتی دارید؟
معاون آموزشی و توانبخشی سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشوردر مورد دانش‌آموزانی که به اینترنت و تلفن همراه دسترسی ندارند می‌افزاید: آموزش‌های مکتوبی که معلمان این گروه تهیه می‌کنند یا لوح‌های فشرده آموزشی را از طریق مدرسه در اختیار این گروه قرار دهیم و به هر طریق اجازه نمی‌دهیم به آموزش این گروه لطمه‌ای وارد شود.
ویژگی‌های توانبخشی
توانبخشی ویژگی‌های متعددی دارد که از این ویژگی‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
فرآیند مداری: توانبخشی به طور کلی فرایندی با ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی است که به طور پویا، مددجو را به زندگی فعال هدایت می‌کند.
اعاده توانایی‌ها: توانبخشی به واقع توانمندسازی مددجو در بدست آوردن مجدد آن چیزی است که به واسطه اختلال و یا صدمه از دست داده است.
اثربخشی: توانبخشی بر ارتقاء اثربخش بودن و یا دستیابی به نهایت سطح عملکرد مددجو تاکید دارد.
کاهش دادن ناتوانی و معلولیت: توانبخشی قادر است با تکیه بر خدماتی چون پیشگیری از بروز اختلالات و ناتوانی‌ها، رفع موانع فیزیکی محیط، برابرسازی فرصت‌ها، یکپارچه سازی اجتماعی، در راستای کاهش ناتوانی و معلولیت‌ها تلاش نماید.
توانمندسازی و تسهیل کنندگی: توانبخشی فرایندی انفعالی نیست! بلکه مددجو را فعال می‌سازد تا با بهره گیری از توان و منابع موجود، در رفع نیازهای زندگی خود بکوشد.
مددجو محوری: توانبخشی سبب ایجاد جوی می‌شود که مددجو را قادر می‌سازد تا توانایی‌های لازم را کسب کرده و استقلال خود را افزایش دهد.
حل مسئله: فرایند توانبخشی دارای این ویژگی است که قادر است مهارت‌های حل مشکل را افزایش داده و با ارتقاء دانش و آموزش به مددجو، او را در تصمیم گیری موثر یاری دهد.
جامع نگر بودن: مفهوم کلیت و جامع نگری بر تندرستی و رفاه کامل فرد در چارچوب هماهنگی و انسجام فکر، جسم، روح و روان با محیط اشاره دارد.
آموزشی بودن: توانبخشی درواقع یک فرایند آموزشی است و فرد مددجوی تحت توانبخشی باید در ایجاد محیط یادگیری، شناخت نیازها و تعیین اهداف توانبخشی، شناسایی منابع و در نهایت، ارزشیابی برنامه‌های توانبخشی فعالانه بکوشد.
تلفیق و یکپارچه سازی اجتماعی: توانبخشی می‌کوشد تا تمام افراد اعم از سالم یا معلول، بر اساس عدالت و تساوی از فرصت‌های یکسان بهره مند گردند.
کسب استقلال: یکی از خصوصیت‌های توانبخشی، دستیابی مددجو به استقلال، یعنی داشتن حق انتخاب چگونه زیستن بر اساس ظرفیت، ارزشها و تمایلات فردی است.
کیفیت زندگی: توانبخشی فرایند ارتقای کیفیت زندگی است. به لحاظ اینکه اهداف و انتظارات فرد به میزان زیادی تحت تاثیر وضعیت جسمی، روانی، میزان استقلال و روابط اجتماعی او است. در نتیجه توانبخشی در این زمینه می‌کوشد تا شرایط فرد را بهبود دهد.