سلامتي يكي از اساسي‌ترين نيازهاي پایه همه انسان‌ها و مهم‌ترين دغدغه بشر است. اصول سوم، بيست و يكم، بيست و نهم و چهل و سوم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران به لحاظ اهميت جايگاه سلامت، الزامات مربوط به سلامت جامعه و وظايف دولت را در اين رابطه به تفصيل تشريح نموده است.

به بيان اقتصادي، «سلامت» و «آموزش»، دو وجه اساسي سرمايه انساني بوده و مبناي بهره‌وري اقتصادي انسان و عامل اساسي در كاهش فقر، رشد اقتصادي و توسعه درازمدت اقتصادي در كليه جوامع محسوب مي‌گردد. جهش‌هاي بزرگ در تاريخ اقتصاد كشورها مانند رشد سريع انگلستان بعد از انقلاب صنعتي، رشد سريع امريكا و ژاپن در اوايل قرن بيستم و ...، مديون بهبود در سلامت عمومي، كنترل بيماري‌ها و بهبود تغذيه بوده است. به تعبير سازمان جهاني بهداشت، سلامت عبارتست از وضعيت احساس خوب بودن جسمي و رواني و اجتماعي و نه فقط فقدان بيماري و ناخوشي؛ بنابراين مواردي مانند فقر، آموزش، تغذيه، اشتغال، دسترسي به آب آشاميدني سالم و بهداشت شرايط را نيز در بر مي‌گيرد و بر اساس اين تعريف، حكومت موظف است كليه موانع دسترسي به سلامت را از ميان بردارد و شرايط لازم را براي حفظ سلامت آحاد جامعه فراهم نمايد¹.

در حال حاضر بیماری‌های غیرواگیر اصلی‌ترین عامل مرگ و میر و ناتوانی در دنیا هستند. در ایران، شیوع بیماری‌های مزمن غیر واگیر در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری و در برخی موارد از میانگین آمار جهانی پیشی گرفته است (جدول شماره 1). برای مثال طبق گزارش فدراسیون بین‌المللی دیابت، حدود 25 درصد از جمعیت بزرگسال در دنیا مبتلا به سندرم متابولیک هستند. شیوع این اختلال در ایران 36% تخمین زده شده است (1 و 2). سندروم متابولیک در برگیرنده عوامل خطرسازی است که می‌توانند ریسک ابتلا به دیابت نوع 2 و بیماری قلبی-عروقی را در 5 تا 10 سال آینده، به ترتیب 5 و 2 برابر سازند (1). سندرم متابولیک با مجموعه‌ای از فاکتورهای خطر متابولیک مانند اختلالات چربی خون، فشار خون بالا، هیپرگلیسریدمی و چاقی شکمی تعریف می‌شود (5). بار بیماری‌های غیرواگیر در کشورهایی با درآمد پایین و متوسط به مراتب بیشتر است. بیماری های غیرواگیر سالانه سبب 38 میلیون مرگ در دنیا می‌شوند که 4/3 آنها در کشورهایی با درآمد کم تا متوسط اتفاق می‌افتد (4).

1- اصول و مباني سياست‌ ملي سلامت، انتشارات مركز پژوهش هاي مجلس

چهار بیماری عمده غیرواگیر شامل بیماری‌های قلبی-عروقی، دیابت، بیماری‌های مزمن ریوی و سرطان به سه عامل خطر اصلی قابل‌پیشگیری شامل مصرف سیگار، تغذیه نامناسب و عدم فعالیت مناسب وابسته هستند. هر ساله آماری توسط GLOBAL BURDEN OF DISEASE-GBD منتشر می‌شود که علل بروز بیماری‌های مزمن (مانند دیابت، بیماری‌های قلبی عروقی و سندرم متابولیک) را در نقاط مختلف دنیا معرفی می‌کند. بنابر آمارهای این موسسه، 10 عامل اصلی که باعث بروز بیماری‌های مزمن در ایران می‌شوند به ترتیب عبارتند از چاقی، تغذیه نادرست (جدول 2)، فشار خون بالا، کم‌تحرکی، دخانیات، قند خون بالا، آلودگی هوا، چربی خون بالا، سوء مصرف مواد و فقر آهن. همان‌طور که ملاحظه می‌شود، چاقی و تغذیه ناسالم اصلی‌ترین عامل بوجودآورنده بیماری‌های مزمن و مرگ از این بیماری‌ها در ایران است. همچنین در بروز چهار عامل دیگر از 10 عامل اصلی بروز بیماری‌های مزمن شامل  فشار خون بالا، قند خون بالا و فقر آهن نیز تاثیر می‌گذارد (16). آمارهای ملی در زمینه چاقی و اضافه وزن متفاوت است، اما حدود 50% مردان و 66% زنان بالای 40 سال در کشور دچار اضافه وزن و چاقی هستند (3). میزان مرگ و کاهش «شاخص عمر تطابق داده شده برای ناتوانی» ناشی از کم‌تحرکی نیز در ایران بیشتر از میانگین دنیاست (4).

پیروی از یک الگوی غذایی صحیح در تمام طول زندگی اهمیت زیادی در پیشگیری از سوء تغذیه – در همه اشکال آن و گروه وسیعی از بیماری های غیر واگیر دارد. اگرچه افزایش تولید مواد غذایی فراوری شده، افزایش سریع تعداد شهروندان و تغییر در سبک زندگی، منجر به ایجاد تغییراتی در الگوهای غذایی شده است. در حال حاضر مردم در سراسر جهان انرژی یا به اصطلاح کالری، چربی، قندهای ساده و سدیم یا نمک بیشتری مصرف می کنند و در رژیم غذایی بسیاری از مردم دنیا، میوه، سبزی و غلات کامل (سبوس دار) به اندازه کافی وجود ندارد.

اگرچه تنظیم رژیم غذایی متعادل، متناسب و متنوع به عوامل مختلفی از جمله ویژگی های فردی (سن، جنس، سبک زندگی و سطح فعالیت بدنی روزانه)، زمینه های فرهنگی، دسترسی محلی به مواد غذایی و هزینه غذا بستگی دارد، اما اصول کلی در برنامه ریزی برای رژیم غذایی روزانه وجود دارد که در همه شرایط مشترک است.

برای افراد بالغ رژیم غذایی سالم شامل موارد زیر است:

• میوه ها، سبزیجات، حبوبات، مغزدانه ها و غلات کامل یا سبوس دار

• حداقل 400 گرم (معادل 5 واحد) میوه و سبزی (5) در روز به جز سیب زمینی، سیب زمینی شیرین و سایر سبزیجات نشاسته ای.

• دریافت کمتر از 10 درصد انرژی روزانه از قندهای ساده (5,6) که معادل 50 گرم یا 12 قاشق چای خوری برای هر فرد با وزن طبیعی است که از یک رژیم غذایی 2000 کالری پیروی می کند. اما برای دستیابی به فوائد سلامتی بیشتر بهتر است این مقدار به کمتر از 5 درصد انرژی دریافتی روزانه محدود شود. این مقدار شامل همه قندهایی است که به خوراکی ها و نوشیدنی های صنعتی اضافه شده یا موقع پخت یا توسط مصرف کننده به غذا اضافه می شود و همچنین قندهای طبیعی مانند عسل، شهدها، آب میوه و کنستانتره میوه را در بر می گیرد.

• کمتر از 30 درصد انرژی مصرفی روزانه باید از چربی ها و روغن ها تامین شود (7,8,9). چربی های غیر اشباع که در ماهی، آجیل ها و مغزدانه ها، آووکادو، تخمه آفتاب گردان، دانه سویا، زیتون و کانولا یافت می شود، باید نسبت به چربی های اشباع در اولویت قرار گیرند. چربی های اشباع در گوشت های پرچرب، کره، پالم، خامه، پنیر، روغن نارگیل و.. یافت می شود. مصرف چربی های غیر اشباع نسبت به مصرف چربی های ترانس نیز در اولویت است. چربی های ترانس در انواع پیتزاهای منجمد، پای میوه، شیرینی ها، کوکی ها، کیک ها، بیسکوئیت ها و بعضی روغن های پخت و پز وجود دارد. این چربی های ترانس به صورت صنعتی به وجود می آید و چربی های ترانس هم وجود دارد که به طور طبیعی در گوشت ها، لبنیات به دست آمده از گاو، گوسفند، بز و شتر یافت می شود. پیشنهاد می شود مصرف چربی های اشباع به کمتر از 10 درصد انرژی روزانه محدود شده و چربی های ترانس کمتر از 1 درصد کل انرژی مصرفی روزانه فرد را تشکیل دهند (10). به طور اخص، چربی های ترانس صنعتی بخشی از رژیم غذایی سالم نبوده و باید از مصرف آنها اجتناب شود (11,12).

• روزانه کمتر از 5 گرم نمک (معادل 1 قاشق چای خوری) مصرف شود (13) و نمک مصرفی از نوع یددار باشد.

توصیه های کاربردی برای داشتن رژیم غذایی سالم

1. میوه ها و سبزیجات

مصرف روزانه 400 گرم میوه و سبزی (معادل 5 واحد)، خطر بیماری های غیرواگیر را کاهش می دهد (5) و منجر به دریافت مقادیر کافی و توصیه شده فیبر می شود. همچنین توصیه می شود:

• سبزیجات در وعده های غذایی روزانه گنجانده شود

• میوه های تازه و سبزیجات خام به عنوان میان وعده مصرف شوند

• میوه ها و سبزیجات در فصل مخصوص خود مصرف شوند

• اصل تنوع در مصرف روزانه میوه ها و سبزیجات رعایت شود

2. چربی ها

محدود کردن مصرفی انواع چربی ها به کمتر از 30 درصد انرژی مورد نیاز روزانه می تواند از افزایش وزن نامطلوب در جمعیت بزرگسال پیشگیری کند (5,7,9). همچنین میزان مصرف چربی های اشباع و چربی های ترانس صنعتی با رعایت نکات زیر کاهش خواهد یافت:

• بخارپز کردن یا آب پز کردن مواد غذایی به جای سرخ کردن آنها

• جایگزین کردن کره و... با روغن های غنی از اسیدهای چربی غیراشباع از جمله آفتاب کردن، سویا و...

• مصرف لبنیات کم چرب و گوشت های کم چرب و جدا کردن همه چربی های مرئی اطراف گوشت ها

• محدود کردن مصرف مواد غذایی سرخ شده یا از پیش آماده  مانند انواع دونات ها، کیک ها، بیسکوئیت ها و... که حاوی اسید چرب ترانس صنعتی هستند

3. نمک، سدیم، پتاسیم

اغلب افراد دنیا مقدار نمک بیشتری نسبت به مقدار توصیه شده در روز مصرف می کنند (حدود 12-9 گرم) و در مقابل میزان دریافت پتاسیم در رژیم غذایی شان کمتر از مقدار توصیه شده است (کمتر از 3.5 گرم). مصرف بالای نمک و دریافت ناکافی پتاسیم باعث افزایش فشار خون می شود که ریسک بیماری های قلبی و عروقی و سکته را بالا می برد (13,14).

کاهش مصرف نمک به کمتر از 5 گرم در روز می تواند از 1.7 میلیون مرگ و میر در سال، پیشگیری کند (15). این درحالی است که اغلب افراد اطلاعی از مقدار نمکی که در کل روز دریافت می کنند، ندارند. در اغلب کشورهای جهان، بیشترین مقدار مصرف نمک به دنبال استفاده از غذاهای آماده، گوشت های فراوری شدن، پنیر و اسنک های شور یا از طریق دریافت مواد غذایی صورت می گیرد که اغلب در حجم بالا و به طور مرتب مصرف می شوند (از جمله نان). همچنین بخشی از نمک دریافتی روزانه، در هنگام پخت و پز به طور مستقیم از طریق سس هایی مانند سس سویا، عصاره گوشت و مرغ و... یا در هنگام مصرف  به غذا اضافه می شود.

• مصرف نمک با رعایت توصیه های زیر کاهش می یابد:

• کاهش دریافت نمک و طعم دهنده های حاوی نمک مانند سس سویا موقع پخت و پز و آماده کردن مواد غذایی

• حذف نمک یا سس های با سدیم بالا از سر میز یا سفره

• محدود کردن مصرف اسنک های شور یا نمکی

• خرید محصولات با سدیم کمتر

در حال حاضر بعضی از تولیدکنندگان، دستور تهیه محصولات خود را به گونه ای تغییر داده اند که نمک کمتری در هنگام تهیه وارد مواد عذایی شود. بنابراین همه مردم باید به خواندن و بررسی کردن برچسب های غذایی تشویق شوند تا پیش از خرید یا مصرف یک ماده غذایی خاص از مقدار نمک موجود در آن مطمئن شوند.

* نویسندگان:

سوده رازقی جهرمی، دکتری تخصصی تغذیه و عضو هئیت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

مستانه تابش، کارشناس تغذیه و رژیم درمانی و دانشجوی دکتری تخصصی فیزیولوژی ورزش

1. Alberti, K.G.M.M., P. Zimmet, and J. Shaw, Metabolic syndrome—a new world‐wide definition. A consensus statement from the international diabetes federation. Diabetic medicine, 2006. 23(5): p. 469-480.

2. Maleki, F., et al., Metabolic syndrome prevalence in Iran: a systematic review and meta-analysis. Journal of Kermanshah University of Medical Sciences (J Kermanshah Univ Med Sci), 2014. 18(4): p. 242-250.

3. Organization, W.H., Noncommunicable diseases country profiles 2014. 2014.

4.http://hlt.bums.ac.ir/Dorsapax/userfiles/Sub22/7-m-bimariha/2-G-Vaghere/sanad-gheire-vagir.pdf.

5.Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases: report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation. WHO Technical Report Series, No. 916. Geneva: World Health Organization; 2003.

6. Guideline: Sugars intake for adults and children. Geneva: World Health Organization; 2015.

7. Hooper L, Abdelhamid A, Bunn D, Brown T, Summerbell CD, Skeaff CM. Effects of total fat intake on body weight. Cochrane Database Syst Rev. 2015; (8):CD011834.

8. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases: report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation. WHO Technical Report Series, No. 916. Geneva: World Health Organization; 2003.

9. Fats and fatty acids in human nutrition: report of an expert consultation. FAO Food and Nutrition Paper 91. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations; 2010.

10. Guidelines: Saturated fatty acid and trans-fatty acid intake for adults and children. Geneva: World Health Organization; 2018 (Draft issued for public consultation in May 2018).

11. Nishida C, Uauy R. WHO scientific update on health consequences of trans fatty acids: introduction. Eur J Clin Nutr. 2009; 63 Suppl 2:S1–4.

12. REPLACE: An action package to eliminate industrially-produced trans-fatty acids. WHO/NMH/NHD/18.4. Geneva: World Health Organization; 2018.

13. Guideline: Sodium intake for adults and children. Geneva: World Health Organization; 2012.

14. Guideline: Potassium intake for adults and children. Geneva: World Health Organization; 2012.

15. Mozaffarian D, Fahimi S, Singh GM, Micha R, Khatibzadeh S, Engell RE et al. Global sodium consumption and death from cardiovascular causes. N Engl J Med. 2014; 371(7):624–34.

16.www.healthdata.org/sites/default/files/.../GBD/ihme_gbd_country_report_iran.pdf.