تصویری که بسیاری از بزرگسالان از دوران کودکی در ذهن خود دارند، دورانی شاد و بی دغدغه است، بی­ هیچ درکی از درد، رنج و اندوه. اما مرورزندگی انسان­ها در زمان کودکی ، دلایل فراوانی بر رد این تصور به دست می دهد. درحقیقت کودکان نیز مانند بزرگترها احساس های خوشایند و ناخوشایند مختلفی را تجربه می کنند،  اما بسته به سن و توانایی های شناختی و کلامی خود میزان متفاوتی از این هیجان ها را بروز می دهند. برخی از کودکان از قدرت بالایی برای بیان  احساس ها و فکرهای خود برخوردارند، بنابراین اطرافیان را از دنیای درونی خویش آگاه می کنند و در زمان نیاز از آنها کمک می گیرند. ولی کودکان بسیاری توانایی به کلام آوردن احساس ها یشان را ندارند و تنها از طریق رفتار و برخورد آنها می توان دریافت که در دلشان چه می گذرد و به چه می اندیشند. گاه اتفاق هایی گریز ناپذیر، درخشش و زیبایی رنگ های آبی و صورتی زندگی کودکان را تیره و تار می کند. در میان بلایای طبیعی و رویداد های ساخته دست بشر که زندگی کودکان را متاثر می کند، اکنون باید پنجره ای باز کرد به روی رویدادی جدید:  همه گیرشدن ویروس کرونا!!

در روزهای اخیر که ترس از این بیماری نوظهوراز میان بزرگسالان به دنیای کودکان  کشیده شده، لازم است والدین آگاهی خود را ازواکنش های هیجانی و رفتاری کودکان به بروز این بیماری افزایش دهند ونحوه ی برخورد با این واکنش ها  را بیاموزند. والدین می توانند به فرزند خود کمک کنند تا درک و تسلط بیشتری نسبت به احساس هایش داشته باشد و با این شرایط بحرانی بهتر کنار بیاید.

نشانه های اضطراب در کودکان

ناشناخته بودن یک وضعیت جدید مانند بروز بیماری کرونا می تواند نگران کننده باشد. وجود ویروسی که جهان را درگیر کرده و در کشورهای مختلف با مرگ و میر قابل توجهی همراه بوده، این پتانسیل را نیز دارد که ترس و اضطراب زیادی ایجاد کند. انسانها نمی توانند در چنین شرایطی بی تفاوت و خونسرد باشند و هیچ اضطرابی تجربه نکنند. در عوض همیشه برای مقابله و سازگاری با شرایط دشوار، وجود درجاتی از اضطراب لازم است و برای برنامه ریزی و بسیج نیروها و یافتن راه حل های مناسب  کمک کننده است. اما اگر سطح اضطراب افراد به قدری بالا باشد که آنها را بیقرار، عصبانی و کم تحمل کند، خواب و اشتهایشان را به هم بزند و مانع از انجام وظایف و کارهای روزمره شود، دیگر شرایط طبیعی نیست و برای مدیریت آن نیاز به مداخله وجود دارد.  وقتی بزرگترها در گیر دست و پنجه نرم کردن با این موضوع هستند و پیشگیری از کرونا به اولویت زندگی شان تبدیل شده، بدیهی است کودکان  هم در زمانهایی احساس نگرانی و اضطراب داشته باشند.

با توجه به ضعف کودکان در بیان احساس ها و حالت های هیجانی خود، این وظیفه والدین و بزرگسالان است که از نحوه رفتار و برخورد کودک متوجه اضطراب و نگرانی او شوند. اضطراب در کودکان می تواند به شکل علائم جسمی تظاهر پیدا کند و برخی از این علائم برای کودک و خانواده ی مضطرب ممکن است تداعی کننده ابتلا به ویروس کرونا باشد (مانند کم آوردن نفس ، دل درد، حالت تهوع یا استفراغ، سردرد، تپش قلب و.. ). همچنین اضطراب در کودکان می تواند به صورت رفتاری خود را نشان بدهد مانند چسبندگی به والدین و بزرگترها، گریه و  بیقراری، لج بازی و پرخاشگری. بی خوابی و رویاهای بد نیز در کودکی که اضطراب دارد ممکن است دیده شود.

در برخی از کودکان اضطراب به شکل شدیدتری تجربه می شود.  این شدت به عواملی بستگی دارد مانند سرشت و ویژگی های ذاتی کودکان، وضعیت سلامت روان و آسیب پذیری آنان، تجربه های پیشین آنها از قرار گرفتن در رویدادهای دشوار و استرس زا (مانند دوری از والدین، مهاجرت، زلزله و سیل و ..)، محیط خانواده و الگوبرداری از رفتار والدین، و همچنین شرایط اجتماعی و میزان حمایتی که از منابع اجتماعی دریافت می کنند. استرس ناشی از حوادث و اتفاق های ناگوار می تواند منجر به آسیب شدیدتری در کودکان در مقایسه با بزرگسالان شود، زیرا کودکان آگاهی و درک کمتری از موقعیت ها  و مسائل مختلف دارند، تسلط کمتری روی اوضاع حس می کنند، تجربه های کمتری دارند و از سازوکارهای تطابقی کمتری برای کنار آمدن با شرایط سخت و پیامدهای آن برخوردارند. بر عهده ماست که کودکان را دریابیم.

به کودکانی که در باره کرونا اضطراب دارند چگونه کمک کنیم؟

• یکی از بهترین کارهایی که والدین و سایر بزرگترهایی که با کودکان نگران سر و کار دارند می توانند انجام دهند به دست آوردن اطلاعات است. اول بفهمید درک آنها از شرایط در چه حدی است، در باره موضوع چه می دانند، چه شنیده اند، چه فکر می کنند و اگر اطلاعاتی که به دست آورده اند غلط است آنها را اصلاح کنید.

برای نمونه با یک کودک 8 ساله می توان اینطور صحبت کرد:

 "- خوب عزیزم اول به من بگو درمورد کرونا چی شنیدی؟ به نظرت این بیماری چیه؟ .....

- آهان... چقدر خوبه که تو دنبال این هستی که راجع به چیزهایی که شنیدی، بیشتر بفهمی...

- یادته پارسال قبل از جشن تولدت سرما خورده بودی، چند روز مدرسه نرفتی و تو خونه موندی تا استراحت کنی، تب داشتی، سرفه می کردی و گلوت درد می کرد؟

-  درسته آفرین!  در واقع ویروس سرماخوردگی باعث شده بود مریض بشی... این ویروس هم شبیه ویروس سرماخوردگی هست... اما یک فرق­هایی داره و...."

• اگر کودکان نگرانند یا سوال دارند، متناسب با سن و سطح شناخت و درک آنها حرف بزنید. صحبت کردن با کودکان راجع به واقعه ای که رخ داده می تواند ترس آنها را کاهش دهد و باعث شود که آنها حس وحشت و ترس خود را به تنهایی بر دوش نکشند.

 "فکر کنم تو از این نگرانی که وقتی من سرکار می­رم یه موقع کرونا بگیرم، درسته؟ ...

- خوب من هم مثل تو مواظب کرونا هستم. برای همین هم سعی می کنم هم تو اداره و هم تو خونه حسابی بهداشت را رعایت کنم ...

- خودت هم می­بینی که تا از سر کار برمی­گردم با اینکه خیلی دلم برات تنگ شده و دوست دارم بیای تو بغلم و بوست کنم، اصلا بهت نزدیک نمی­شم و اول می­دوم تو دستشویی..."

• به آنها فرصت دهید وتشویقشان کنید تا راجع به نگرانی­ها و احساس­هایشان  حرف بزنند و سوال­هایشان را بپرسند، چه در مورد کرونا و چه راجع به موارد غیر مرتبط با آن. این فرصت خوبی است که محتوای ذهنی کودک، برداشت­ها و احساس­هایش آشکار شود.

" - می خواهی کمی با هم حرف بزنیم؟ ...

- احساس می کنم کمی ترسیدی! ...

- برام بگو نگران چی هستی؟"

• به یاد داشته باشید که انسان ها و از جمله کودکان ممکن است هرنوع احساسی را با هر نوع شدتی تجربه کنند، بنابراین  کودک را به خاطرداشتن یک احساس خاص و رفتار ناشی از آن سرزنش نکنید.

نگویید:

" برو تو آینه نگاه کن! ببین وقتی گریه می­کنی صورتت چقدر زشت می­شه، مثل بچه کوچولوها می­ترسی! ..

زشته!... تو دیگه مرد شدی، بزرگ شدی...".

بلکه بگویید:

" وای پسر کوچولوی من....نگرانی مریض بشی؟ ولی من دیدم که دست­هاتو خیلی خوب شستی... این یعنی ویروس ها را کشتی! ... هورا!..."

• سعی کنید در دسترس کودک باشید. زمانی که او سراغ شما می آید تا حرف بزند و احساسش را بگوید با صبر و حوصله گوش دهید.

" بله... بله ... الان میز را جمع می­کنم می­آم ببینم دخترم چی می­خواد برام تعریف کنه! .... در خدمتم قربان! ....☺"

• کودکان معمولا برای جلب کمک و اطمینان بخشی، یا کسب اطلاعات و آگاهی به طرف بزرگترها می روند. مواظب صحبت های اطرافیان باشید و اطلاعات نادرست را تصحیح کنید.

" مامان! ... ریحانه می­گه هر کی این ویروس را بگیره می­میره!...

- فکر کنم ریحانه درست متوجه نشده ... خیلی­ها این ویروس را می­گیرند ولی با استراحت و خوردن دارو و غذاهای مقوی خوب می­شند ... یک سری هم که حالشون بیشتر بد می­شه باید تو بیمارستان بستری باشن تا دکترها اونهارو زود به زود ببینند و بهشون کمک کنند ..."

• بیشتر از آنچه کودک نیاز دارد و جستجو می کند، به او اطلاعات ندهید. برای نمونه لازم نیست بگویید:

" کرونا تا حالا صد نفر را کشته!... تو اخبار گفت که تا حالا توی نود تا کشور گزارش شده و....."

• در مطرح کردن اطلاعاتی که درست اما بسیار دردناک و ناراحت کننده است، محتاط باشید. لزومی ندارد حقایق تلخ و عریان را برای کودکان بازگو کنید. به طور مثال گفتن اینکه " پدربزرگ فلانی در بیمارستان فوت شده، چون جنازه اش عفونی بوده اجازه ندادند مثل بقیه خاکش کنند. انگار دوسه روز آخر حالش خیلی بد بوده ... بیچاره اصلا نمی­توانسته نفس بکشد.... " چه کمکی به کودک می کند؟ غیر از اینکه احساس رعب، وحشت و ناتوانی ویران کننده ای را در او به وجود  آورد و فکر کند اوضاع به شدت خراب است و هیچ کس نمی تواند کاری بکند.
•  از بازگو کردن تکراری اخبار منفی و ناراحت کننده در جمع های خانوادگی خودداری کنید.

"وای شنیدی؟ دختر همسایه مامان بزرگ اینها هم کرونا گرفته تو بخش مراقبت های ویژه بستری شده! بیچاره خیلی جوونه! خانواده­اش چه حالی دارند!"

• کمک کنید تا کودکان در هر شرایط ناگواری، جنبه های خوب و مثبت آن­را هم ببینند مانند جان­فشانی تیم درمان، کمک کردن مردم به یکدیگر، اهدای کمک­های نقدی، همکاری سازمان­ها و نهادها و ...  . از تمرکز روی بخش های منفی شرایط پیش­آمده و ذکر اخبار مربوطه مانند احتکار ماسک و نایاب شدن مواد ضدعفونی کننده و ... خودداری کنید.

" واقعا چقدر این پرستارها و دکترها زحمت می­کشند، شب و روز دارند کار می­کنند، دستشون درد نکنه، خدا کمکشون کنه که به مریض ها می­رسند!"

"کلی تو شرکت همکارها پول جمع کردند برای خرید ماسک و ژل بهداشتی که بین مردم پخش کنند، خیلی حس خوبی بود! همه خوشحال بودند دارند کمک می­کنند."

• سعی کنید شرایطی را فراهم کنید که استرس های جدید به کودک اضافه نشود به خصوص برای کودکی که زمینه اضطراب دارد. به هر حال والدین نیز بنا به دلایل اقتصادی، شغلی و ... تحت فشارند و ممکن است مسائل مالی، گرانی اجناس، افزایش قیمت دلار،  اتفاق های بد و ناگوار... را جلوی کودک مطرح کنند و باری بر دوش کودک مضطرب بگذارند. کودکان مضطرب فراتر از آنچه سنشان اقتضا می­کند درگیر مسائل اطرافیان می­شوند (مثلا نگران تمام شدن پول والدین یا گیرنیاوردن ماده ضدعفونی کننده هستند) بی آنکه از توانایی شناختی کافی برای مدیریت اضطراب برخوردار باشند.

برای نمونه نگویید:

" همه چیز به­هم ریخته! ... از یه طرف این بیماری وحشتناک! ... از یک طرف کسادی بازار کار! ... امروز دو تا مشتری هم نداشتم! ...

مردم دیگه از ترس آرایشگاه هم نمیان، خوب می­ترسند... این ماه قسطم را چه­جوری بدم؟ ... بدبخت شدیم رفت..."

"آرایشگاه خیلی خلوت شده، مردم خیلی خوب رعایت می­کنند، وقتی کار واجب ندارند از خونه بیرون نمی­آن، ما هم مشتری کمتر داریم و کمتر خسته می­شیم، خوبه بدنمون در برابر ویروس قوی­تر می­شه، همه امیدوارند زودتر این بیماری جمع بشه و اوضاع روبراه بشه."

• در مورد امکان ابتلا به ویروس کودکان را آگاه کنید و اطلاعات ساده و صحیحی در مورد راه­های جلوگیری از ابتلا به کودک بدهید. توضیح دهید که چه مشکلی پیش آمده و چگونه باید از خود مراقبت کنیم. روش درست شستشوی دست ، شریک نشدن با دوستان و دیگران در نوشیدنی ها، بهداشت وسایل شخصی مانند لیوان، ظرف غذا، حوله و.... را به او بیاموزید یا یادآور شوید و در انجام این رفتارها کودک را همراهی و نظارت کنید.

 " آهان خیلی خوبه... حالا باید انگشت شستت را بشوری ... اینجوری ...درسته! آفرین! حالا با هم تا بیست می­شمریم که تو دست­هاتو بشوری! ..

خوب حالا دست­هایت رو که خشک کردی سطل زباله را باید با پا باز کنی و دستمالت را بندازی داخلش ... آفرین عزیزم ... تموم شد!"

• رفتارها و عادت­های مربوط به سلامت را به کودک آموزش دهید مثل داشتن زمان مناسب و مدت کافی برای خواب، محافظت از خود در هوای سرد، تغذیه مناسب. با تعطیل شدن مدرسه ها برنامه های معمول بسیاری از خانواده ها و کودکانشان به هم می­ریزد و به ویژه خواب آنها به دیروقت می­افتد.

"درسته که مدرسه تعطیله و لازم نیست صبح خیلی زود پاشیم، اما اگه شب خیلی دیر بخوابیم صبح کسل بیدار می­شیم و به برنامه هامون نمی­رسیم، بدنمون هم تنبل می­شه. باید خوب بخوابیم تا قوی باشیم و ویروس ها رو شکست بدیم."

• ورزش و فعالیت های فیزیکی به کاهش اضطراب کمک می کند. می توانید در منزل یا مکان های امن بیرون از خانه مثل فضاهای باز، فعالیت­هایی مانند پیاده روی یا دوچرخه سواری ترتیب بدهید.
• اگر می­بینید که کودک مضطرب است به او اطمینان بدهید که هر کاری می­توانید برای سلامت خانواده انجام می دهید.

" عزیزم من همه جا را ضدعفونی کردم ... همه جا تمیزه! ... بیرون رفتن­مون هم که فعلا کنسله! ... در نتیجه ویروس نمی­تونه وارد خونه­مون بشه."

• به کودک اطمینان دهید که پزشکان و کارشناسان سلامت آماده اند هر کمکی برای سلامت کودک و خانواده انجام دهند تا حال آنها بهتر شود.

"اگه مشکلی داشتیم میریم پیش خانم دکتر.....، اون مارو معاینه می­کنه و می­گه چکار کنیم، لازم باشه بهمون دارو می­ده. فعلا باید مراقب باشیم که بهداشت رو رعایت کنیم، باید عادت کنیم که دست به چشم و بینی و دهان خودمون نزنیم."

• در زمان های سخت کودکان به توجه و محبت بیشتری نیاز دارند، سعی کنید انها را بیشتر نوازش کنید و با آنها بیشتر وقت بگذرانید.
• از خودتان مراقبت کنید. از احساسات خود آگاه باشید و اگر دچار اضطراب، ترس های شدید، مشکل خواب، و.. هستید و در سازگاری با مسئله پیش آمده مشکل دارید کمک حرفه ای دریافت کنید.
•  مثال و الگوی خوبی برای فرزندتان باشید. با انتخاب روش سالم زندگی مثل خوردن غذاهای سالم، ورزش کردن مرتب، خواب منظم، و دوری از الکل و مواد، استرس خود را مدیریت کنید. این نکته موضوعی مهم و حیاتی برای والدین و مراقبین است. وقتی شما استراحت کرده و آرام باشید، بهتر می‌توانید با کودک ارتباط برقرار کنید و آمادگی بیشتری دارید تا اوضاع را مدیریت کنید.
• حضور والدین در کنار کودک می تواند استرس و اضطراب او را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. اگر مجبورید به دلیل بیماری خود از کودک دور باشید حضور یک بزرگسال آشنا که از کودک مراقبت کند می تواند به او آرامش دهد. چنانچه کودک به دلیل بیماری باید از شما دور و یا بستری باشد تماس خود را با او طبق نظر پزشک به صورت حضوری یا از طریق تماس صوتی و تصویری حفظ کنید.
• سعی کنید روال معمول خانواده حفظ شود و زمان های بیشتری را با هم سپری کنید. با کمک کودک یک شام مخصوص درست کنید یا بازی های متناسب با سن که برایش سرگرم کننده اند  انجام دهید (اسم فامیل، جدول حیوانات، نقطه چین، شطرنج، منچ، عمو پولدار، انجام پانتومیم). تماشای فیلم هایی با مضمون خانوادگی و طنز نیز می تواند در این مواقع به شما و کودک کمک کند تا زمان را با استرس کمتر و در کنار هم بگذرانید، انجام این فعالیت ها همچنین فرصتی است تا کودکان مدت بیشتری از فضای مجازی دور باشند.  
• با توجه به تعطیلی مدرسه و کلاس های آموزشی سعی کنید زمان هایی را هم به درس اختصاص دهید و از آموزش غافل نشوید. به این نکته توجه کنید که توجه و تمرکز کودک مضطرب ممکن است مختل باشد و یا علائم اضطراب مانند بیقراری مانع از کیفیت مناسب آموزش شود. در مورد آموزش کودک را تحت فشار قرار ندهید.
• با کمک کودک برای فعالیت های روزانه و آموزشی اش برنامه ای بنویسید و او را تشویق کنید تا آن را پیگیری کند.
• در صورت لزوم از روانپزشک کودک و کارشناسان سلامت روان برای درمان اضطراب کودک کمک بگیرید. با انجام مشاوره تلفنی از حضور در مراکز درمانی و بیمارستانی بکاهید.
• اطلاعات درست را از سایت­ها و منابع معتبر به دست آورید و سایر منابع اطلاعاتی را هم برای خود و هم برای کودک محدود کنید. به پیام های برگرفته از سایت های غیر رسمی و غیر معتبر توجه نکنید و هر لحظه سراغ اینترنت و فضای مجازی نروید.
• نمونه ای از سایت های رسمی معتبر برای دسترسی به اطلاعات مرتبط:

           وب سایت مرکز کنترل و پیشگیری بیماری https://www.cdc.gov/

           پایگاه خبری اطلاع رسانی وزارت بهداشت درمان آموزش پزشکی http://behdasht.gov.ir/

          سایت نظام پزشکی جمهوری اسلامی ایران   https://irimc.org   

          سایت انجمن روانپزشکی کودک و نوجوان: www.iacap.ir

          سایت انجمن علمی روانپزشکان ایران http://irpsychiatry.ir/