سل همه اعضای بدن را گرفتار می کند ولی بیشترین عضو مورد ابتلا ریه می باشد و شایع ترین علامت آن سرفه است. بیمار مسلول با سرفه، هوای اطراف خود را آلوده می سازد و دیگران در معرض از طریق تنفس میکروب وارد بدن آنها شده و دچار عفونت می شوند (نه بیماری). سیگار همه اعضای بدن را تحت اثرات زیان بخش قرار می دهد اما بیشترین گرفتاری مربوط به دستگاه تنفس و ریه ها می باشد و سرفه نزد افراد سیگاری علامت شایع است.

بیماری سل هنوز از جمله شایع ترین بیماری های عفونی است که انتقال آن عمدتاً از طریق هوا و تنفس انجام می گیرد. بیماری سل مهم ترین علت مرگ بر اثر بیماری های عفونی در جهان است و یکی از ده علت مهم مرگ و میر در سطح جهانی به شمار می رود.

تقریباً 4/2 درصد موارد مرگ در دنیا مربوط به بیماری سل می باشد. در سال 2017، تقریباً 10 میلیون مورد بیماری سل مورد انتظار بوده شامل 8/5 میلیون مرد ، 2/3 میلیون زن و 1 میلیون کودک می باشد . اما فقط 4/6 میلیون مورد ثبت و گزارش شده اند (64%). مبتلایان به عفونت HIV ، 9% موارد سل را شامل می شوند. در حال حاضر 8 کشور جهان 66% موارد بیماری سل را در خود دارند که شامل : هند ، چین، اندونزی، فیلیپین، پاکستان ، نیجریه، بنگلادش و آفریقای جنوبی. متاسفانه 4 کشور از این مجموعه از جمله کشورهای اسلامی می باشند. در سال 2017 تقریباً 6/1 میلیون نفر در اثر بیماری سل در جهان فوت نموده اند که000 300 نفر آنها مبتلایان به HIV بوده اند. با این حال مرگ ناشی از بیماری سل از سال 2000 تا 2017 ، 42% کاهش یافته است. بدین معنی که از 6/1  میلیون به 3/2 میلیون مرگ کاهش یافته است که مدیون برنامه های جدی مبارزه با سل در سطح جهانی است به هر صورت بیماری سل علت اصلی مرگ مبتلایان به عفونت HIV محسوب می شود و 35 % موارد مرگ این بیماران مربوط به بیماری سل می باشد.

در حال حاضر نزدیک به 2 میلیارد نفر در سطح جهان آلوده به میکروب سل می باشند و بیماری سل عمدتاً مربوط به جوامع فقیر است و مرگ ناشی از آن اغلب در کشورهای با درآمد کم یا متوسط رخ می دهد که بیشتر آن در قاره آسیا می باشد. عوامل خطر و مستعد کننده برای بیماری سل شامل:

- کم وزنی

- مصرف مداوم کورتون یا داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی

-دیابت

- عفونت HIV

- و به ویژه زندگی در کنار افراد مبتلا به بیماری سل می باشد.

راهبرد اخیر سازمان بهداشت جهانی مبنی بر " پایان سل" END TB"" بدین معنی است که تا سال 2035 ، مرگ ناشی از بیماری سل 95% و بروز بیماری 90% کاهش یابد. برنامه ریزی های سال های اخیر مبتنی بر آسان سازی دسترسی به امکانات تشخیصی درمانی و حمایتی بیماران نیازمند اقدامات جدی مستمر می باشد تا به اهداف کلی دستیابی حاصل آید. به طور کلی روند کم شدن بروز بیماری سل در بسیاری از کشورها بسیار کند می باشد و در این کشورها همچنان بیماری سل از شیوع بالا برخوردار می باشد که نشان دهنده تداوم انتقال بیماری در میان افراد جامعه است .

ناکارآمدی سیستم های بهداشتی همراه با گمراه کننده بودن علائم بیماری از علل مهم این نابسامانی به شمار می رود. به همین دلیل فقط در سال 2017 نزدیک به 6/3 میلیون نفر مبتلا به بیماری سل تشخیص داده نشده و درمان نگرفته اند. اگر وضع به همین منوال بگذرد و اقدامات جدی و جدید صورت نگیرد هزینه های اقتصادی و اجتماعی بیماری همچنان خواهد ماند و رسیدن به هدف " پایان سل" دست نیافتنی می ماند. مهم ترین اقدام برای توفیق درکنترل بیماری سل در سطح ملی و جهانی، (بیماریابی) پیدا کردن بیماران است. که هنوز از حد استاندارد تعریف شده به میزان 70% کمتر می باشد. با توجه به اینکه سل نمونه ای از بیماری های عفونی است که مخزن آن انسان و منبع انتشار و گسترش بیماری افراد مبتلا می باشند که تا زمان شناسایی و درمان میکروب سل را عمدتاً از طریق تنفس در هوا پخش و دیگران را آلوده می سازند، نقش بیماریابی در کنترل بیماری بهتر معلوم می گردد. بیماریابی فعال  (Active case finding)  در خلال نیم قرن گذشته رل مهمی در کنترل بیماری سل و پایین آوردن چشمگیر میزان آن در کشورهای پیشرفته ایفا نموده است ولی در سایر جوامع بیماریابی عمدتاً نزد گروه های پرخطر به ویژه اطرافیان بیماران مبتلا به سل می باشد.

مطالعه منتشر شده در این هفته از کشور ویتنام در بازه زمانی 4 ساله اثرات بیماریابی فعال را در کاهش شیوع و بروز بیماری به وضوح نشان داده است. چند مشکل اساسی در موضوع کنترل بیماری سل مطرح بوده و هست که از مهمترین آنها یافتن روش های تشخیصی سریع ، دقیق، ارزان و قابل دسترس است. همچنین پیدا کردن و عرضه داروهای جدید و مؤثر برای کوتاه کردن مدت درمان به کمتر از 6 ماه می باشد البته بروز سل مقاوم به ریفامپین به عنوان مؤثرترین داروی ضد سل و بدتر از آن مقاومت در برابر ریفامپین و ایزو نیازید ( سل MDR) مشکل جدی در سطح جهانی به شمار می رود. یکی از پیشرفت های مهم و اخیر در تشخیص بیماری سل، ابداع تست تشخیصی سریع السیر سل و همچنین مقاومت به ریفامپین به نام Xpert, MTB/RIF می باشد. همچنین پس از چند دهه وقفه در معرفی داروهای مؤثر در درمان بیماری سل شامل ریفامپین ، ایزونیازید ، اتامبوتول و پیرازینامید ،دو داروی جدید برای درمان سل مقاوم : Bedaquline  و Delamanid  وارد بازار گشته و در نزدیک به 68 کشور در حال مصرف می باشد در زمینه واکسن نیز تحقیقات وسیع و گسترده ای با حمایت موسسات خیریه در جریان می باشد که برخی برای جلوگیری از تبدیل عفونت به بیماری می باشد و تعدادی برای بهبود بخشیدن به نتایج درمان سل در حال پیگیری هستند ولی هنوز نتایج قانع کننده در این زمینه به دست نیامده است.

متاسفانه در سال 2017 ، 558000 مورد سل مقاوم به ریفامپین (RR-TB)  رخ داده که 457000 (82% مورد آنها نوع MDR یا مقاوم به دو داروی اصلی ریفامپین و ایزونیازید بوده اند. اما فقط 160000 مورد MDR ثبت و گزارش شده اند (تقریباً یک سوم ) و 140000 نفر آنها تحت درمان رژیم مخصوص قرار گرفته اند. البته علی رغم همه تلاش ها هنوز هم میزان موفقیت درمان مبتلایان به سل MDR حدود 55% می باشد.

بسیاری از موارد جدید سل در ارتباط با سوء تغذیه ، عفونت HIV ، استعمال دخانیات ، بیماری دیابت و مصرف الکل می باشد. تحقیقات و مطالعات رابطه جدی میان بیماری سل و سیگار ( دخانیات) را نشان داده است . استعمال دخانیات خطر بیماری سل و مرگ ناشی از آن را افزایش می دهد و بیش از 20 % بروز بیماری سل (انسیدانس) مربوط به استعمال دخانیات هست و لذا کنترل استعمال دخانیات کمک اساسی به کنترل اپیدمی بیماری سل می نماید. خطر استعمال دخانیات جدا از عوامل دیگر مثل مصرف الکل و وضعیت اقتصادی اجتماعی افراد است و بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی استعمال دخانیات خطر بیماری سل را بیش از 5/2 برابر افزایش می دهد. بدین جهت سازمان بهداشت جهانی توصیه می کند تا برنامه های ملی کنترل بیماری سل و کنترل دخانیات با هم هماهنگ و مرتبط باشد وآموزش مشترک در هر دو زمینه برای کارکنان بهداشتی انجام گیرد. به علاوه در ثبت بیماران مبتلا به سل ، وضعیت استعمال دخانیات آن ها ثبت شود و جهت ترک راهنمایی گردد و بر مقررات اماکن عمومی عاری از دخانیات تاکید جدی گردد (متاسفانه بر اساس مصوبه اخیر مجلس شورای اسلامی قهوه خانه ها از اماکن عمومی خارج شده است، تا نظر شورای محترم نگهبان چه باشد). جالب است در کنترل بیماری سل به افزایش مالیات دخانیات برای کم کردن مصرف مواد دخانی تاکید شده است (متاسفانه مالیات واقعی بر دخانیات در کشور ما در پایین ترین حد جهانی می باشد). وضعیت بیماری سل در کشور ما به دنبال تلاش های همه جانبه شرایط بهتری را گذرانده و از نظر کلی در شرایط متوسط خوب تقسیم بندی می شویم اگر چه پراکندگی بیماری سل در کشور یکسان نمی باشد و هنوز استان های سیستان و بلوچستان به ویژه منطقه زابل و استان گلستان بالاترین ارقام بیماری سل را در بر دارند. تقویت شبکه آزمایشگاهی و تامین به موقع داروهای ترکیبی و استاندارد ضامن موفقیت های به دست آمده می باشد و هرگونه سهل انگاری می تواند عواقب نا مطلوب به بار آورد. مشارکت مردم و سازمان های حمایت گر و خیریه مثل همه کشورهای جهان که به موفقیت دست یافته اند باید همت حاکمیت باشد. تلاش بنیاد نیکوکاری فردوس در ایجاد مرکز اختصاصی سل در شهر زابل و در محدوده دانشگاه علوم پزشکی زابل می تواند ضمن  ارائه خدمت به محرومین منطقه، جایگاهی برای آموزش و تربیت نیروی انسانی در بعد منطقه ای شامل افغانستان، پاکستان ، تاجیکستان ، آذربایجان ، عراق و ... باشد.

به هر صورت داستان بیماری سل از زمانی که بشر مستندات قابل دسترس دارد همزاد بنی آدم بوده و به نظر می رسد حداقل تا دهه های دیگر نیز همچنان همراه و مشکل ساز جامعه بشری خواهد ماند .